H. B. Paksoy
TURK TARIHI, TOPLUMLARIN MAYASI, UYGARLIK
(Izmir: Mazhar Zorlu Holding, 1997)
Kultur Sanat Yayini. 165 sayfa
ISBN 975-96079-0-5
Copyright 1993 H. B. Paksoy
TURK TARIHI, TOPLUMLARIN MAYASI, UYGARLIK
kitabinin butun yayin haklari,
Bern-Isvicre uluslararasi Copyright anlasmalari uyarinca,
H. B. Paksoy adina
ABD Kongre Kutuphanesi
Copyright kutugune kayitlidir.
10 TURKBILIMCI ABUBEKIR AHMEDCAN DIVAY
Carlik Rusyasinin baskenti St. Petersburgdaki Genelkurmay
Baskanligi bunyesinde bir "Asya Bolum"u calismalarini surdurmekte
idi. Bu bolumde gorevlendirilen subaylarin (askeri egitim ve
yeteneklerine ek olarak) Asya dilleri, maya ve edebiyatlarini iyi
bilmeleri ongorulmustu. Asya'ya yapilacak isgalci Rus askeri
harekatlarinda gorevlendirilen ordu komutanlarina, danismanlik
etmeleri icin "dogu bilimleri" uzmanlari ataniyordu. Bu
danismanlarin cogunlugu carlik Rusyasi universitelerinde ve
carlik bilimler akademisinde gorev yapan unlu dogu bilimleri
profesorleri idi. Carlik genelkurmay Asya bolumunun subaylari,
bu sivil danismanlarla birlikte gorev yapmaktaydilar. Ruslar, bu
duzeni Ingilizlerin buyuk olcude gelistirdigini biliyor ve ornek
aliyorlardi.[1]
Dogu bilimleri profesorlerinin Alman, Fransiz, Litvanya vb
asilli olmalari ve bir cogunun doktoralarini, egitim ve
ogrenimlerini Rusya disinda yapmis olmalari bir engel olarak
gorulmuyordu. Carlik bilimler akademisinin tam anlami ile
uluslararasi bir duzende calismakta olmasi, aslen Alman bilim
adamlarinca kurulmus olmasi ve Dogu Bilimleri "zerinde genis
olcude yayinlar yapmasi Rus subaylarinin daha iyi sviyede
yetismesine yardimci oluyordu.
Carlik Rusyasinda dogu bilimleri egitimi uc basamak olarak
yurutulmekteydi Carlik bilimler akademisi ve St. Petersburg
universitesi en ust duzey'i olusturmaktaydi. Moskova, Kazan ve
Orenburgdaki "Orta Basamak okullari" gumruk vediger devlet
memurlarinin yetistirilmesi icin acilmisti. Moskovadaki Lazarev
enstitusu ilkadimda Ermeni genclerinin egitilmesi icin kurulmus
olup, sonralari carlik hukumeti tarafindan bu orta basamak
okullarinin cogaltilmasi sirasinda ornek olarak tutulmustu.
Gurcu ve diger kokenli ogrencilerin alinmasi ile genisletilen
Lazarev enstitusu, orta basamaktaki devlet memurlarinin
cogunlugunu yetistiriyordu. [2]
Son basamagi ise, "dilmac okullari" olusturuyordu. Asyanin
nufusunun ezici agirliginin Turk kokenli olmasi dolayisi ile, bu
dilmaclik okullarina oncelikle Turk kokenli ogrenciler
alinmaktaydi. Bu dilmaclik okullari carlik Rusyasinin 16-17ci
yuzyillarda yururluge konulan genisleme politikasi sonucu, ilk
olarak isgal ettigi Idil-Yayik (Volga-Ural) ve Turgay sulari
arasindaki bolgede yasayan Tatar, Kazak ve Baskurt genclerini
hedef aliyordu.
Diger Turk agizlarini kolaylikla anlayan ve konusan bu
genclere Ucuncu Basamak okullarinda Rusca ogretilmekteydi. Belki
de bir Rus'un Turkce konusmasini ogrenmesinden daha kolay olarak
Rusca konusmasini ogrenebilen bu gencler, egitimleri
tamamlaninca, dogup-buyudukleri bolgelerden uzaklarda gorev
yapmaya gonderilmekteydiler. Boylelikle bu gencler dogudaki Turk
toplumlarinda Ruslara oranla cok daha iyi duygularla
karsilanmakta ve Carlik Rusyasinin doguya dogru genislemesine
(belki de bilmeden) buyuk olcude katkida bulunmaktaydilar.
Turkluk bilimleri konusunda cok degerli arastirmalar yapan
ve eserler veren Abubekir Ahmetcan Divay bir Baskurt idi. Bugun
icin, ozel hayati ile ilgili bilgilerimiz sinirlidir. 19 Aralik
1855de Orenburg'da dogmus, KAzaklar arasinda buyumustu.
Oenburg'daki Nepliuev Askeri Akedemisinin Asya Bolumunde, sonra
da Dilmaclik ve Dogu Bilimleri Bolumunde okudu. Kayitlara gore,
sinif arkadaslarinin cogunlugu Kazak gencleri idi.
Divay, 21 yasinda (1876-1877) yukarida adi gecen okulu
bitirerek Carlik hukumet memuru olarak Turkistan Askeri Valiligi
emrine atandi. (1865 te Taskent ve 1883-84 the de Goktepe
Turkmenleri uzerinde Rus askeri hakimiyetinin ve isgal
hukumetinin askeri valilik yolu ile kuruldugunu anmsayalim).
Evliya Ata (Rusca kaynaklarda Auile-Atinsk olarak anilir) askeri
bolgesinde Guvenlik mufettisi olarak goreve basladi. Sonra,
Sari-Derya Genel Valiligi dilmacligina ve Ozel Gorevler Bolumune
aktarildi. Bu gorevler Divay'a bozkirlarda buyuk olcude gezi
olanaklari sagladi. Kazak, Kirgiz ve Ozbekler arasinda dolasmaya
basladi.
Kaynaklara gore [3] Divay, 1883 yilinda bozkir Turkleri
tarihi ile ilgili kaynak, belge ve elyazmalarina ilgi gostermeye
basladi. Icinde gezdigi bolgelerde okuma-yazma bilen Kirgiz,
Kazak, Karakalpak ve diger boylardan destanlar, siirler,
bilmeceler ve samani dualar topluyordu. 1884 yilinda Sari-Deya
Genel Valisi olan N. I. Grodekov, Kazak, Kirgiz tore ve
yasalarini toplayarak kitap halinde yayinlamak kararini almisti.
Divay da bu konularda bilgi toplamak icin gorevlendirildi.
Grodekov'un dizisi "kirgizy'i karakirgizy Syr-Dar'inskoi oblasti"
(Taskent, 1889) cilt I ile yayinlanmaya basladi. Bu kitap
uzerinde calisirken, Divay kendi adina da yayinlamak icin
arastirmalara basladi. Divay, topladiklarini "Sbornik materialov
dlia statistiki Syr Dar'inskoi oblasti" dergisinin 1891-1897,
1901, 1904, 1905 ve 1907 yillarinda cikn sayilarinda bastirdi.
Bunlar Divay'in yayinlanan yegane yazilari degildi.
"Zapiski Vostochnogo otddeleniia Russkogo arkheologicheskogo
obschestva" nin 1896 yilliginda Turk destanlari ve buldugu
kaynaklar uzerine bir gozlemi basilmisti. Bu tarihten sonra
Divay, Turkluk bilimleri uzerine diger bilimsel dergilerde
yayinlarini surdurdu. "Okrains," "Sredniaia Aziia," "Izvestiia
Obschestva arkheologii istorii i etnografii," "Izvestiia
Turkestanskogo otdela Russkogo geogrraficheskogo obschestva,"
"Zapiski Russkogo geograficheskogo obschestva" bunlardan
bildiklerimizdir.
1906 yilinda Divay, Taskent'deki "tatar" okulu mudurlugune
atandi. (O yillara kadar, Ruslar, Turk boylarina ---Osmanlilar
disindakilere--- Tatar; bozkirlarda yasayanlara da "Kirgiz"
adini vermekteydiler). Bununla birlikte, "Turkistanskiii sbornik
statei i sochninenii otnosiashchikhsiak Srednei Azii 1878-1887" e
katkida bulundu. Kaynaklara gore[4], Divay'in yazilari bu adi
gecen dizin'in 566, 567, 568 ve 569 cu ciltlerinde basildi.
1915 yilinda, Divay'in Turkluk bilimlerine verdigi emeklerin
25ci yili kutlandi. Bu kutlamaya "Zhivaia Starina" [5] dergisi
ozel bir sayi cikararak katildi. Radloff, Bartold, Katanov [6]
gibi tannmis dogu ve Turkluk bilimcileri Divay'in yazi ve
arastirmalari uzerine tanitici bildiriler yzdilar, birlikte
yaptiklari calismalar uzerine anilarini aktardilar.
Divay, 1918 de Taskentte kurulan Orta Asya universitesinde
Kazak Soybilim dersleri vermeye basladi. Bu universite icinde
acilan Turkistan Dogu Bilimleri Enstitusunde Kirgiz Dil ve
Soybilim Kursusune atandi. Once "Bagimsiz Okutman," sonra da
Kursu profesoru oldu. 1922 ilkbaharinda Turkistan Cumhuriyeti,
Narkompros (Milli Egitim Komserligi) Kirgiz Bilimsel
Arastirmalari Komisyonunun basina gecerek bir arastirma gezisi
yonetti. Bu arastirma gezisinde toplanan sekiz bin sayfalik
temek bilgileri bir yil icinde Divay bizzat derledi ve aciklayci
notlarla yayina hazirladi. Ayni yil, milli dil ogretiminde
reform ozel komisyonunun uyeligini yapiyordu.
Divay'in Turkluk bilimlerine verdigi emekleri 1923 yilnda
gene kutlandi. 1933 yilinda oldugu hakkinda verilen bilgi
disinda, yasaminin son on yilini nasil gecirdigini bilmiyoruz.
Bununla birlikte, Z. V. Togan, Divay ile 1913 yilinda Taskent'te
tanismis ve yaptigi konusmalarin bir bolumunu yaynlamistir. [7]
Ek olarak,Zhivaya Starina'da V. A. Gordlevskii, Divay ile ilgili
olarak sunlari yazmisti:
"Divaev'in (Divay'in Rus kaynaklarinda yazilisi) cok
ovulmesi gerekli tutumlarinin basinda, "Turkistanskaia
vedemost" gazetesinde yayinlanan yazilari tekrar
bastirmasi ve kaybolmalarinin bu yoldan onune
gecmesidir."
Divay'in "cok ovulmesi gerekli tutumlari" bununla
bitmemektedir. Bozkirda topladigi Turk destanlarini, ornegin
Cora Batir'i, yayinlarken Divay carlik Rusyasinda yururlukte olan
sansur kanunlarini goz onunde tutmak zorunda idi. Bu sansur
kanunlari Carlik Rusyasinda onemli bir yer tutmakta olup, uc
bolumde ozet olarak incelenebilir:
1. I. Petro, 1722de Carlik Rusyasi tabiyetinde olanlara
uygulanacak sansur kurallarini yururluge koymaya calismisti. Ilk
sansur kanunu 1804 de I. Alexander zamaninda yayinlandi. Bu
kanunlari, 1826 ile 1828 arasinda I. Nicholas cok agirlastirdi.
Anca, bu kanunlar o derce agirlasmisti ki, uygulanmalari olanak
disi idi. Dolayisi ile, 1828 de gozden gecirilip yeniden basilan
bu kanunlar, carlik devrinin sonuna kadar gecerli kaldi.[8]
2. Carlik ordulari 19cu yuzyilin basinda Kafkaslari isgal
ettikten sonra, bu bolge icin ozel sansur kanunlarinin
cikarilmasi ongoruldu. III. Alexander devrinde (1881-1894) Rus
olmayanlar icin uygulanan sansur, Ruslastirma ve
Hristiyanlastirmayi hedef almisti. Dolayisi, ile, Rusluk ve
Hristiyanliga aykiri yayinlari onlemek niteliklerini de
tasiyordu. Kafkas bolgesi de Tiflisteki "Viceroy" (car naibi)
tarafindan, Rus kanunlari ornek olarak yonetilmekteydi. [9]
3. Daha once bugunku adi ile Kazakistan'i isgal eden Carlik
ordulari, 1865-1884 arasinda bozkirlarin guneyine de girmis,
Taskent merkez olmak uzere bir askeri valilik kurmuslardi. Bu
Genel Askeri Valiligin bu sure icinde bolgede gerekli gordugu
kanunlari gunluk emir olarak cikarmakta oldugu anlasilmaktadir.
(Ek arastirma yapilmasi gereklidir). Dolayisi ile Turkistan
Askeri Bolgesinde yasamakta, ana yurdu Turkistan olan yerli halk
"yabanci" olarak anilmakta ve islem gormekte; dolayisi ile sansur
kanunlari da bu kapsama girmekte idi.
Bu durum goz onunde tutularak Divay'in icinde bulundugu
guclukler kolaylikla anlasilacaktir. Cora Batir destani,
Ruslarin Kazan'a saldirisini, Tatarlarin Cora Batir onculugunde
karsi koymalarini, Ruslarin 1552 yilinda Kazan'i isgal edisi ve
Cora Batir'in bu olay sirasinda olumunu dile getirir. [10]
Destana adini veren Cora Batir'in tarihi bir kisi olabilecegi
diger kaynaklardan da anlasilmaktadir. [11] Elimizdeki bilgilere
gore Divay, Cora Batir destanini ilk olarak kagida aktarip
bastiran Turk Bilimcidir. Destanin sonunu soyle baglar:
Cora Batir'in daha sonra ne yaptigini bilmiyoruz.
Soylendigine gore, Kazan'a dondu. Simdi biz de dunyayi
sarsarak gecip-giden, gunu gelmeden gocen bu yigit
batirlarin ruhu icin yakaralim. Tanrim, yattiklari
yerin topragi onlara agir gelmesin. Bunu soyledikten
sonra agzimizi kapatiyoruz. Sayin okurlarimiz, eger
anlattiklarimizda bir ozurlu yer bulursaniz, ozurumuzu
bagislayin. Biz insan'iz ve insanlar ara-sira
yanlislar yaparlar. [12]
Divay, Cora Batir'dan baska en az uc tarihi Turk ana [13]
destanini (Alpamis, Idige Batir, Kambar Batir) da ozanlardan
toplayarak kagida aktarmis, basilmalarini saglamistir. Diger
niteliklerine ek olarak,, Turk boylarinin tarihi benlik, tore ve
geleneklerini icinde bulunduran en guclu ve temel belge olmalari
bakimindan Turk destanlarinin onemi buyuktur. [14]
Diger emekleri bir yana birkilacak olsa bile, Divay'in butun
gucluklere gogus gererek Turk destanlarini kaybolmaktan kurtarmak
amaci ile yaptigi calismalar, onu buyuk bir Turk Bilimci olarak
anmamizi gerektirir. Divay'in yaptigi calismalarin tarihi onemi,
II. dunya savasi sonrasi Turk destanlarinin basina gelen
olaylarca bir defa daha vurgulanmis, Turk destanlarinin tamaminin
vakit gecirmeden yayinlanmalarinin geregini gene ortaya
koymustur. [15]
Kisacasi, Balasagunlu Yusuf'un 900 yil once Kutadgu Bilig'de
yazdiklari Divay icin de gecerlidir:
Dikkat edilirse, herkes uzerine birsey giyer; fakat
akilli ve bilgili insan hil'at ile degil, aslina
degerlidir. [16]
KAYNAKLAR:
1. Charles Marvin, The Russian Advance Towards India:
Conversations with Skobeleff, Ignatieff and other Distinguished
Russian Generals and Statesman, on the Central Asian Question
(London, 1882)
2. Carlik Rusyasindaki Dogu Bilimleri uzerine egitim yapan
kuruluslar icin bak: Richard Frye, "Oriental Studies in Russia"
Wayne S. Vucinich, ED., Russia and Asia: Essays on the Influence
of Rusia on the Asian Peoples (Stanford, 1972).
3. Abubekir Ahmedjan Divay uzerine yazilanlarin basinda gelen
kaynak: Kazakhskaia naraodnaia poezia: Iz obraztsvo sobrannykh i
zapidsannykh A. A. Divayevm (Alma-Ata, 1964)
4. M. Ghabdullin ve Sydykov, Kazak Halkinin Batirlik Jiri (Alma-
Ata, 1972)
5. Zhivaia Starina No. 3 Taskent, 1916.
6. Radloff Alman dogumlu olup, doktorasinin Almanyada yaptiktan
sonra carlik hizmetine girmisti. Bartold, Alman asilli bir
aileden idi. Egitimi carlik Rusyasinda yapmisti. Katanov ise,
Togan'a gore Sagay Turklerindendir. Bak, Z. V. Togan, Hatiralar
(Istanbul, 1969)
7. Z. V. Togan, Bugunku Turkili (Istanbul, 1981) S. 556-557.
8. Carlik Rusyasindaki sansur kanunlari icin bak: M.T. Choldin, A
Fence Around the Empire: Censorship of Western Ideas under the
tars (Durham, 1985).
9. Bu donemde Rus olmayanlara uygulanan sansur kanunlari icin
bak: H. Ston-Watson, The Rusian Empire, 1801-1917 (Oxford, 1967).
10. Bak H. B. Paksoy, "Chora Batir: A Tatar Admonition to Future
Generations." Studies in Comparative Communism Vol. XIX, Nos. 3
& 4, Autumn/Winter 1986. Pp. 253-265. Turkiyede yayinlanmis
olan Cora Batirlar dizini de bu bildiride yer almaktadir.
11. Jaroslav Pelenski, Russia and Kazan: Conquest and Imperial
Ideology, 1488-1560 (The Hague-Paris, 1974).
12. A. A. Divay, Cora Batir (Taskent, 1895).
13. "Ana Destan" deyimi aciklamasi icin, bkz: H. B. Paksoy,
"Dastan" Modern Encyclopedia of Religions in Russia and Soviet
Union [MERRSU] (Academic International Press, 1995) Vol. VI. Pp.
222-231.
14. H. B. Paksoy, "Central Asia's New Dastans." Central Asian
Survey Vol. 6, N. 1, 1987, Pp. 75-92.
15. Bkz. not 13 ve icindeki kaynaklar; H. B. Paksoy, ALPAMYSH:
Central Asian Identity Under Russian Rule (Hartford, Connecticut:
AACAR, 1989). Association for the Advancement of Central Asian
Research Monograph Series.
16. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig. R.R. Arat cevirisi. Cilt
II. Ikinci Baski. (TTK, 1974) S. 32, 299. ikili.
