\input ks_macros
\docversion=1.5pt\warnifold

%From [email protected]  Thu Nov 11 17:15:52 1993
%Received: from walker.u.washington.edu by stein2.u.washington.edu
%       (5.65/UW-NDC Revision: 2.29 ) id AA27956; Thu, 11 Nov 93 17:15:52 -0800
%Received: from joyce.cs.su.OZ.AU by walker.u.washington.edu
%       (5.65/UW-NDC Revision: 2.29 ) id AA08281; Thu, 11 Nov 93 17:15:25 -0800
%Received: from sour.sw.oz.au by joyce.cs.su.OZ.AU (mail from adjg for
%       [email protected])
%       with MHSnet; Fri, 12 Nov 1993 12:15:21 +1100
%Received: from sour.sw.oz.au by swallow.sw.oz.au with SMTP
%       id AA20957; Fri, 12 Nov 93 11:38:29 EST (4.1/Unixware)
%       (from [email protected] for [email protected])
%Received: by sour.sw.oz.au
%       id AA28113; Fri, 12 Nov 1993 11:38:21 +1100 (5.65c/1.34)
%       (from [email protected] for [email protected])
%From: [email protected]
%Date: Fri, 12 Nov 1993 11:34:05 +1100
%To: [email protected]
%Subject: Here is Sallust too.
%Message-Id: <[email protected]>
%Precedence: special-delivery
%Status: OR
%
%This is a very strange text. It started life as a scanned in version
%of Kurfess (Teubner last century) which I believe is copyright safe anyway.
%It has been seriously laboured over, and in particular the "archaic"
%spellings in all modern editions have been regularised. The reason is
%that there is no cogent evidence that he had any particular _orthographic_
%pecularities. Anyway here it is: Both of the two major works. The
%numbers in [] are "sentence" breaks. The Roman numerals are the chapter
%breaks.
%-----------

\raggedbottom
\centerline{C.~SALLUSTIUM CRISPI}
\medskip
\centerline{BELLVM IVGVRTHINVM}
\bigskip

\chap falso queritur de natura sua genus humanum, quod inbecilla atque
aeui breuis forte potius quam uirtute regatur.  \sec nam contra
reputando neque maius aliud neque praestabilius inuenias magisque
naturae industriam hominum quam uim aut tempus deesse.  \sec sed dux
atque imperator uitae mortalium animus est. qui ubi ad gloriam uirtutis
uia grassatur, abunde pollens potensque et clarus est neque fortuna
eget, quippe quae probitatem, industriam aliasque artis bonas neque dare
neque eripere cuiquam potest.  \sec sin captus prauis cupidinibus ad
inertiam et uoluptates corporis pessum datus est, perniciosa libidine
paulisper usus, ubi per socordiam uires tempus ingenium diffluxere,
naturae infirmitas accusatur: suam quisque culpam auctores ad negotia
transferunt. \sec quod si hominibus bonarum rerum tanta cura esset,
quanto studio aliena ac nihil profutura multaque etiam periculosa
$\langle$ac perniciosa$\rangle$ petunt, neque regerentur magis quam
regerent casus et eo magnitudinis procederent, ubi pro mortalibus gloria
aeterni fierent.

\chap nam uti genus hominum compositum ex corpore et anima est, ita res
cuncta studiaque omnia nostra corporis alia, alia animi naturam
secuntur.  \sec igitur praeclara facies, magnae diuitiae, ad hoc uis
corporis et alia omnia huiusce modi breui dilabuntur; at ingeni egregia
facinora sicuti anima immortalia sunt.  \sec postremo corporis et
fortunae bonorum ut initium sic finis est, omniaque orta occidunt et
aucta senescunt: animus incorruptus, aeternus, rector humani generis
agit atque habet cuncta neque ipse habetur.  \sec quo magis prauitas
eorum admiranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luxum et ignauiam
aetatem agunt, ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius aliud in
natura mortalium est, incultu atque socordia torpescere sinunt, cum
praesertim tam multae uariaeque sint artes animi, quibus summa claritudo
paratur.

\chap uerum ex iis magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum
publicarum minime mihi hac tempestate cupienda uidentur, quoniam neque
uirtuti honor datur neque illi, quibus per fraudem iis fuit uti, tuti
aut eo magis honesti sunt.  \sec nam ui quidem regere patriam aut
parentis, quamquam et possis et delicta corrigas, tamen importunum est,
cum praesertim omnes rerum mutationes caedem, fugam aliaque hostilia
portendant.  \sec frustra autem niti neque aliud se fatigando nisi odium
quaerere extremae dementiae est; \sec nisi forte quem inhonesta et
perniciosa libido tenet potentiae paucorum decus atque libertatem suam
gratificari.

\chap ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exercentur, in primis
magno usui est memoria rerum gestarum.  \sec cuius de uirtute quia multi
dixere, praetereundum puto, simul ne per insolentiam quis existimet
memet studium meum laudando extollere.  \sec atque ego credo fore qui,
quia decreui procul a re publica aetatem agere, tanto tamque utili
labori meo nomen inertiae imponant, certe quibus maxima industria
uidetur salutare plebem et conuiuiis gratiam quaerere.  \sec qui si
reputauerint, et quibus ego temporibus magistratus adeptus sum [et]
quales uiri idem assequi nequiuerint et postea quae genera hominum in
senatum peruenerint, profecto existimabunt me magis merito quam ignauia
iudicium animi mei mutauisse maiusque commodum ex otio meo quam ex
aliorum negotiis rei publicae uenturum. \sec nam saepe ego audiui Q.
Maximum, P.~Scipionem, praeterea ciuitatis nostrae praeclaros uiros
solitos ita dicere, cum maiorum imagines intuerentur, uehementissime
sibi animum ad uirtutem accendi.  \sec scilicet non ceram illam neque
figuram tantam uim in sese habere, sed memoria rerum gestarum eam
flammam egregiis uiris in pectore crescere neque prius sedari, quam
uirtus eorum famam atque gloriam adaequauerit. \sec at contra quis est
omnium his moribus, quin diuitiis et sumptibus, non probitate neque
industria cum maioribus suis contendat?  etiam homines noui, qui antea
per uirtutem soliti erant nobilitatem anteuenire, furtim et per
latrocinia potius quam bonis artibus ad imperia et honores nituntur;
\sec proinde quasi praetura et consulatus atque alia omnia huiusce modi
per se ipsa clara et magnifica sint ac non perinde habeantur, ut eorum
qui ea sustinent uirtus est.  \sec uerum ego liberius altiusque
processi, dum me ciuitatis morum piget taedetque. nunc ad inceptum
redeo.

\chap bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege
Numidarum gessit, primum quia magnum et atrox uariaque uictoria fuit,
dein quia tunc primum superbiae nobilitatis obuiam itum est; \sec quae
contentio diuina et humana cuncta permiscuit eoque uecordiae processit,
ut studiis ciuilibus bellum atque uastitas Italiae finem faceret.  \sec
sed prius quam huiusce modi rei initium expedio, pauca supra repetam,
quo ad cognoscendum omnia illustria magis magisque in aperto sint.  \sec
bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post
magnitudinem nominis Romani Italiae opes maxime attriuerat, Masinissa
rex Numidarum in amicitiam receptus a P.~Scipione, cui postea Africano
cognomen ex uirtute fuit, multa et praeclara rei militaris facinora
fecerat. ob quae uictis Carthaginiensibus et capto Syphace, cuius in
Africa magnum atque late imperium ualuit, populus Romanus, quascumque
urbis et agros manu ceperat, regi dono dedit.  \sec igitur amicitia
Masinissae bona atque honesta nobis permansit. sed imperi uitaeque eius
finis idem fuit.  \sec dein Micipsa filius regnum solus obtinuit
Mastanabale et Gulussa fratribus morbo absumptis.  \sec is Adherbalem et
Hiempsalem ex sese genuit Iugurthamque filium Mastanabalis fratris, quem
Masinissa, quod ortus ex concubina erat, priuatum dereliquerat, eodem
cultu quo liberos suos domi habuit.

\chap qui ubi primum adoleuit, pollens uiribus, decora facie, sed multo
maxime ingenio ualidus, non se luxu neque inertiae corrumpendum dedit,
sed, uti mos gentis illius est, equitare, iaculari; cursu cum aequalibus
certare et, cum omnis gloria anteiret, omnibus tamen carus esse; ad hoc
pleraque tempora in uenando agere, leonem atque alias feras primus aut
in primis ferire: plurimum facere, [et] minimum ipse de se loqui.  \sec
quibus rebus Micipsa tametsi initio laetus fuerat, existimans uirtutem
Iugurthae regno suo gloriae fore, tamen, postquam hominem adulescentem
exacta sua aetate et paruis liberis magis magisque crescere intellegit,
uehementer eo negotio permotus multa cum animo suo uoluebat.  \sec
terrebat eum natura mortalium auida imperi et praeceps ad explendam
animi cupidinem, praeterea opportunitas suae liberorumque aetatis, quae
etiam mediocris uiros spe praedae transuersos agit, ad hoc studia
Numidarum in Iugurtham accensa, ex quibus, si talem uirum dolis
interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat.

\chap his difficultatibus circumuentus ubi uidet neque per uim neque
insidiis opprimi posse hominem tam acceptum popularibus, quod erat
Iugurtha manu promptus et appetens gloriae militaris, statuit eum
obiectare periculis et eo modo fortunam temptare. \sec igitur bello
Numantino Micipsa, cum populo Romano equitum atque peditum auxilia
mitteret, sperans uel ostentando uirtutem uel hostium saeuitia facile
eum occasurum, praefecit Numidis, quos in Hispaniam mittebat.  \sec sed
ea res longe aliter, ac ratus erat, euenit. \sec nam Iugurtha, ut erat
impigro atque acri ingenio, ubi naturam P.~Scipionis, qui tum Romanis
imperator erat, et morem hostium cognouit, multo labore multaque cura,
praeterea modestissime parendo et saepe obuiam eundo periculis in tantam
claritudinem breui peruenerat, ut nostris uehementer carus, Numantinis
maximo terrori esset.  \sec ac sane, quod difficillimum in primis est,
et proelio strenuos erat et bonus consilio, quorum alterum ex
prouidentia timorem, alterum ex audacia temeritatem afferre plerumque
solet.  \sec igitur imperator omnis fere res asperas per Iugurtham
agere, in amicis habere, magis magisque eum in dies amplecti, quippe
cuius neque consilium neque inceptum ullum frustra erat.  \sec hoc
accedebat munificentia animi atque ingeni sollertia, quibus rebus sibi
multos ex Romanis familiari amicitia coniunxerat.

\chap ea tempestate in exercitu nostro fuere complures noui atque
nobiles, quibus diuitiae bono honestoque potiores erant, factiosi domi,
potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui Iugurthae non
mediocrem animum pollicitando accendebant, si Micipsa rex occidisset,
fore uti solus imperi Numidiae potiretur: in ipso maximam uirtutem,
Romae omnia uenalia esse.  \sec sed postquam Numantia deleta P.~Scipio
dimittere auxilia et ipse reuerti domum decreuit, donatum atque laudatum
magnifice pro contione Iugurtham in praetorium abduxit ibique secreto
monuit, ut potius publice quam priuatim amicitiam populi Romani coleret
neu quibus largiri insuesceret: periculose a paucis emi quod multorum
esset.  si permanere uellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et
regnum uenturum; sin properantius pergeret, suamet ipsum pecunia
praecipitem casurum.

\chap sic locutus cum litteris eum, quas Micipsae redderet, dimisit.
earum sententia haec erat: \sec `Iugurthae tui in bello Numantino longe
maxima uirtus fuit, quam rem tibi certo scio gaudio esse. nobis ob
merita sua carus est; ut idem senatui et populo Romano sit, summa ope
nitemur. tibi quidem pro nostra amicitia gratulor. habes uirum dignum te
atque auo suo Masinissa.  \sec igitur rex, ubi ea quae fama acceperat ex
litteris imperatoris ita esse cognouit, cum uirtute tum gratia uiri
permotus flexit animum suum et Iugurtham beneficiis uincere aggressus
est statimque eum adoptauit et testamento pariter cum filiis heredem
instituit.  \sec sed ipse paucos post annos morbo atque aetate confectus
cum sibi finem uitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis
itemque Adherbale et Hiempsale filiis dicitur huiusce modi uerba cum
Iugurtha habuisse:

\chap `paruum ego te, Iugurtha, amisso patre, sine spe, sine opibus in
meum regnum accepi, existimans non minus me tibi quam liberis, si
genuissem, ob beneficia carum fore.  \sec neque ea res falsum me
habuit. nam, ut alia magna et egregia tua omittam, nouissime rediens
Numantia meque regnumque meum gloria honorauisti tuaque uirtute nobis
Romanos ex amicis amicissimos fecisti. in Hispania nomen familiae
renouatum est. postremo, quod difficillimum inter mortalis est, gloria
inuidiam uicisti.  \sec nunc, quoniam mihi natura finem uitae facit, per
hanc dexteram, per regni fidem moneo obtestorque te, uti hos, qui tibi
genere propinqui, beneficio meo fratres sunt, caros habeas neu malis
alienos adiungere quam sanguine coniunctos retinere.  \sec non exercitus
neque thesauri praesidia regni sunt, uerum amici, quos neque armis
cogere neque auro parare queas: officio et fide pariuntur.  \sec quis
autem amicior quam frater fratri? aut quem alienum fidum inuenies, si
tuis hostis fueris?  \sec equidem ego uobis regnum trado firmum, si boni
eritis, sin mali, inbecillum. nam concordia paruae res crescunt,
discordia maximae dilabuntur.  \sec ceterum ante hos te, Iugurtha, qui
aetate et sapientia prior es, ne aliter quid eueniat, prouidere
decet. nam in omni certamine qui opulentior est, etiam si accipit
iniuriam, tamen, quia plus potest, facere uidetur.  \sec uos autem,
Adherbal et Hiempsal, colite, obseruate talem hunc uirum, imitamini
uirtutem et enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse uidear quam
genuisse.'

\chap ad ea Iugurtha, tametsi regem ficta locutum intellegebat et ipse
longe aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne respondit.  \sec
Micipsa paucis post diebus moritur.  postquam illi more regio iusta
magnifice fecerant, reguli in unum conuenerunt, ut inter se de cunctis
negotiis disceptarent.  \sec sed Hiempsal, qui minimus ex illis erat,
natura ferox et iam antea ignobilitatem Iugurthae, quia materno genere
impar erat, despiciens, dextra Adherbalem assedit, ne medius ex tribus,
quod apud Numidas honore ducitur, Iugurtha foret.  \sec dein tamen, ut
aetati concederet, fatigatus a fratre, uix in partem alteram transductus
est.  \sec ibi cum multa de administrando imperio dissererent, Iugurtha
inter alias res iacit oportere quinquenni consulta et decreta omnia
rescindi, nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo
ualuisse.  \sec tum idem Hiempsal placere sibi respondit, nam ipsum
illum tribus proximis annis adoptatione in regnum peruenisse. \sec quod
uerbum in pectus Iugurthae altius, quam quisquam ratus erat, descendit.
\sec itaque ex eo tempore ira et metu anxius moliri, parare atque ea
modo cum animo habere, quibus Hiempsal per dolum caperetur.  \sec quae
ubi tardius procedunt neque lenitur animus ferox, statuit quouis modo
inceptum perficere.

\chap primo conuentu, quem ab regulis factum supra memoraui, propter
dissensionem placuerat diuidi thesauros finisque imperi singulis
constitui.  \sec itaque tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius
ad pecuniam distribuendam.  reguli interea in loca propinqua thesauris
alius alio concessere.  \sec sed Hiempsal in oppido Thirmida forte eius
domo utebatur, qui proximus lictor Iugurthae carus acceptusque ei semper
fuerat. quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat impellitque,
uti tamquam suam uisens domum eat, portarum clauis adulterinas paret---
nam uerae ad Hiempsalem referebantur---ceterum, ubi res postularet, se
ipsum cum magna manu uenturum.  \sec Numida mandata breui conficit
atque, uti doctus erat, noctu Iugurthae milites introducit.  \sec qui
postquam in aedis irrupere, diuersi regem quaerere, dormientis alios,
alios occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere,
strepitu et tumultu omnia miscere, cum interim Hiempsal reperitur
occultans se tugurio mulieris ancillae, quo initio pauidus et ignarus
loci perfugerat.  \sec Numidae caput eius, uti iussi erant, ad Iugurtham
referunt.

\chap ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam breui diuulgatur.
Adherbalem omnisque, qui sub imperio Micipsae fuerant, metus inuadit. in
duas partis discedunt Numidae: plures Adherbalem secuntur, sed illum
alterum bello meliores.  \sec igitur Iugurtha quam maximas potest copias
armat, urbis partim ui alias uoluntate imperio suo adiungit, omni
Numidiae imperate parat.  \sec Adherbal tametsi Romam legatos miserat,
qui senatum docerent de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus
multitudine militum parabat armis contendere.  \sec sed ubi res ad
certamen uenit, uictus ex proelio profugit in prouinciam ac deinde Romam
contendit.  \sec tum Iugurtha patratis consiliis, postquam omnis
Numidiae potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans timere
populum Romanum neque aduersus iram eius usquam nisi in auaritia
nobilitatis et pecunia sua spem habere.  \sec itaque paucis diebus cum
auro et argento multo Romam legatos mittit, quis praecipit, primum uti
ueteres amicos muneribus expleant, deinde nouos aqquirant, postremo
quaecumque possint largiendo parare ne cunctentur. \sec sed ubi Romam
legati uenere et ex praecepto regis hospitibus aliisque, quorum ea
tempestate in senatu auctoritas pollebat, magna munera misere, tanta
commutatio incessit, ut ex maxima inuidia in gratiam et fauorem
nobilitatis Iugurtha ueniret.  \sec quorum pars spe, alii praemio
inducti singulos ex senatu ambiendo nitebantur, ne grauius in eum
consuleretur.  \sec igitur ubi legati satis confidunt, die constituto
senatus utrisque datur. tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus:

\chap `patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi praecepit, uti
regni Numidiae tantummodo procurationem existimarem meam, ceterum ius et
imperium eius penes uos esse; simul eniterer domi militiaeque quam
maximo usui esse populo Romano; uos mihi cognatorum, uos affinium loco
ducerem: si ea fecissem, in uestra amicitia exercitum diuitias munimenta
regni me habiturum.  \sec quae cum praecepta parentis mei agitarem,
Iugurtha, homo omnium quos terra sustinet sceleratissimus, contempto
imperio uestro Masinissae me nepotem et iam ab stirpe socium atque
amicum populi Romani regno fortunisque omnibus expulit.  \sec atque ego,
patres conscripti, quoniam eo miseriarum uenturus eram, uellem potius ob
mea quam ob maiorum meorum beneficia posse me a uobis auxilium petere,
ac maxime deberi mihi beneficia a populo Romano, quibus non egerem,
secundum ea, si desideranda erant, uti debitis uterer.  \sec sed quoniam
parum tuta per se ipsa probitas est neque mihi in manu fuit, Iugurtha
qualis foret, ad uos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi
miserrimum est, cogor prius oneri quam usui esse.  \sec ceteri reges aut
bello uicti in amicitiam a uobis recepti sunt aut in suis dubiis rebus
societatem uestram appetiuerunt; familia nostra cum populo Romano bello
Carthaginiensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides eius quam
fortuna petenda erat. \sec quorum progeniem uos, patres conscripti,
nolite pati me nepotem Masinissae frustra a uobis auxilium petere.  \sec
si ad impetrandum nihil causae haberem praeter miserandam fortunam, quod
paulo ante rex genere fama atque copiis potens, nunc deformatus
aerumnis, inops alienas opes expecto, tamen erat maiestatis populi
Romani prohibere iniuriam neque pati cuiusquam regnum per scelus
crescere.  \sec uerum ego iis finibus eiectus sum, quos maioribus meis
populus Romanus dedit, unde pater et auos meus una uobiscum expulere
Syphacem et Carthaginiensis.  uestra beneficia mihi erepta sunt, patres
conscripti, uos in mea iniuria despecti estis.  \sec eheu me miserum!
hucine, Micipsa pater, beneficia tua euasere, ut, quem tu parem cum
liberis tuis regnique participem fecisti, is potissimum stirpis tuae
extinctor sit? numquamne ergo familia nostra quieta erit? semperne in
sanguine ferro fuga uersabitur?  \sec dum Carthaginienses incolumes
fuere, iure omnia saeua patiebamur: hostes ab latere, uos amici procul,
spes omnis in armis erat.  postquam illa pestis ex Africa eiecta est,
laeti pacem agitabamus, quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem
uos iussissetis.  \sec ecce autem ex improuiso Iugurtha, intoleranda
audacia scelere atque superbia sese efferens, fratre meo atque eodem
propinquo suo interfecto primum regnum eius sceleris sui praedam fecit;
post ubi me isdem dolis nequit capere, nihil minus quam uim aut bellum
expectantem in imperio uestro, sicuti uidetis, extorrem patria domo,
inopem et coopertum miseriis effecit, ut ubiuis tutius quam in meo regno
essem. \sec ego sic existimabam, patres conscripti, uti praedicantem
audiueram patrem meum, qui uestram amicitiam diligenter colerent, eos
multum laborem suscipere, ceterum ex omnibus maxime tutos esse.  \sec
quod in familia nostra fuit, praestitit, uti in omnibus bellis adesset
uobis; nos uti per otium tuti simus, in uestra manu est, patres
conscripti.  \sec pater nos duos fratres reliquit, tertium Iugurtham
beneficiis suis ratus est coniunctum nobis fore. alter eorum necatus
est, alterius ipse ego manus impias uix effugi. quid agam?  \sec aut quo
potissimum infelix accedam? generis praesidia omnia extincta
sunt. pater, uti necesse erat, naturae concessit. fratri, quem minime
decuit, propinquos per scelus uitam eripuit.  affinis amicos propinquos
ceteros meos alium alia clades oppressit: capti ab Iugurtha pars in
crucem acti, pars bestiis obiecti sunt, pauci, quibus relicta est anima,
clausi in tenebris cum maerore et luctu morte grauiorem uitam exigunt.
\sec si omnia, quae aut amisi aut ex necessariis aduersa facta sunt,
incolumia manerent, tamen, si quid ex improuiso mali accidisset, uos
implorarem, patres conscripti, quibus pro magnitudine imperi ius et
iniurias omnis curae esse decet. \sec nunc uero exul patria domo, solus
atque omnium honestarum rerum egens quo accedam aut quos appellem?
nationesne an reges, qui omnes familiae nostrae ob uestram amicitiam
infesti sunt? an quoquam mihi adire licet, ubi non maiorum meorum
hostilia monumenta plurima sint? aut quisquam nostri misereri potest,
qui aliquando uobis hostis fuit?  \sec postremo Masinissa nos ita
instituit, patres conscripti, ne quem coleremus nisi populum Romanum, ne
societates, ne foedera noua acciperemus: abunde magna praesidia nobis in
uestra amicitia fore; si huic imperio fortuna mutaretur, una occidendum
nobis esse.  \sec uirtute ac dis uolentibus magni estis et opulenti,
omnia secunda et oboedientia sunt: quo facilius sociorum iniurias curare
licet.  \sec tantum illud uereor, ne quos priuata amicitia Iugurthae
parum cognita transuersos agat.  quos ego audio maxima ope niti ambire
fatigare uos singulos, ne quid de absente incognita causa statuatis;
fingere me uerba et fugam simulare, cui licuerit in regno manere.  \sec
quod utinam illum, cuius impio facinore in has miserias proiectus sum,
eadem haec simulantem uideam, et aliquando aut apud uos aut apud deos
immortalis rerum humanarum cura oriatur: ne ille, qui nunc sceleribus
suis ferox atque praeclarus est, omnibus malis excruciatus impietatis in
parentem nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum grauis poenas
reddat.  \sec iam iam, frater animo meo carissime, quamquam tibi
immaturo et unde minime decuit uita erepta est, tamen laetandum magis
quam dolendum puto casum tuum.  \sec non enim regnum, sed fugam exilium
egestatem et omnis has quae me premunt aerumnas cum anima simul
amisisti.  at ego infelix, in tanta mala praecipitatus ex patrio regno,
rerum humanarum spectaculum praebeo, incertus quid agam tuasne iniurias
persequar ipse auxili egens an regno consulam, cuius uitae necisque
potestas ex opibus alienis pendet. \sec utinam emori fortunis meis
honestus exitus esset neu uiuere contemptus uiderer, si defessus malis
iniuriae concessissem. nunc neque uiuere libet neque mori licet sine
dedecore.  \sec patres conscripti, per uos, per liberos atque parentis
uestros, per maiestatem populi Romani, subuenite mihi misero, ite obuiam
iniuriae, nolite pati regnum Numidiae, quod uestrum est, per scelus et
sanguinem familiae nostrae tabescere.'

\chap postquam rex finem loquendi fecit, legati Iugurthae largitione
magis quam causa freti paucis respondent: Hiempsalem ob saeuitiam suam
ab Numidis interfectum, Adherbalem ultro bellum inferentem, postquam
superatus sit, queri, quod iniuriam facere nequiuisset.  Iugurtham ab
senatu petere, ne se alium putarent ac Numantiae cognitus esset, neu
uerba inimici ante facta sua ponerent.  \sec deinde utrique curia
egrediuntur. senatus statim consulitur.  fautores legatorum, praeterea
senatus magna pars gratia deprauata Adherbalis dicta contemnere,
Iugurthae uirtutem extollere laudibus; gratia, uoce, denique omnibus
modis pro alieno scelere et flagitio, sua quasi pro gloria, nitebantur.
\sec at contra pauci, quibus bonum et aequum diuitiis carius erat,
subueniendum Adherbali et Hiempsalis mortem seuere uindicandam
censebant, \sec sed ex omnibus maxime Aemilius Scaurus, homo nobilis
impiger factiosus, auidus potentiae honoris diuitiarum, ceterum uitia
sua callide occultans.  \sec is postquam uidet regis largitionem famosam
impudentemque, ueritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia
inuidiam accenderet, animum a consueta libidine continuit.

\chap uicit tamen in senatu pars illa, quae uero pretium aut gratiam
anteferebat.  \sec decretum fit, uti decem legati regnum, quod Micipsa
obtinuerat, inter Iugurtham et Adherbalem diuiderent. cuius legationis
princeps fuit L.~Opimius, homo clarus et tum in senatu potens, quia
consul C.~Graccho et M.~Fuluio Flacco interfectis acerrime uictoriam
nobilitatis in plebem exercuerat.  \sec eum Iugurtha tametsi Romae in
amicis habuerat, tamen accuratissime recepit, dando et pollicendo multa
perfecit, uti fama, fide, postremo omnibus suis rebus commodum regis
anteferret.  \sec relicuos legatos eadem uia aggressus plerosque capit,
paucis carior fides quam pecunia fuit.  \sec in diuisione, quae pars
Numidiae Mauretaniam attingit, agro uirisque opulentior, Iugurthae
traditur; illam alteram specie quam usu potiorem, quae portuosior et
aedificiis magis exornata erat, Adherbal possedit.

\chap res postulare uidetur Africae situm paucis exponere et eas gentis,
quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere.  \sec sed quae loca
et nationes ob calorem aut a speritatem, item solitudines minus
frequentata sunt, de iis haud facile compertum narrauerim. cetera quam
paucissimis absoluam.  \sec in diuisione orbis terrae plerique in parte
tertia Africam posuere, pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed
Africam in Europa.  \sec ea finis habet ab occidente fretum nostri maris
et Oceani, ab ortu solis decliuem latitudinem, quem locum Catabathmon
incolae appellant.  \sec mare saeuum, importuosum; ager frugum fertilis,
bonus pecori, arbori infecundus; caelo terraque penuria aquarum.  \sec
genus hominum salubri corpore, uelox, patiens laborum;
$\langle$ac$\rangle$ plerosque senectus dissoluit, nisi qui ferro aut
bestiis interiere, nam morbus haud saepe quemquam superat; ad hoc
malefici generis plurima animalia.  \sec sed qui mortales initio Africam
habuerint quique postea accesserint aut quo modo inter se permixti sint,
quamquam ab ea fama, quae plerosque obtinet, diuersum est, tamen, uti ex
libris Punicis, qui regis Hiempsalis dicebantur, interpretatum nobis est
utique rem sese habere cultores eius terrae putant, quam paucissimis
dicam.  ceterum fides eius rei penes auctores erit.

\chap Africam initio habuere Gaetuli et Libyes, asperi incultique, quis
cibus erat caro ferina atque humi pabulum uti pecoribus.  \sec ii neque
moribus neque lege aut imperio cuiusquam regebantur: uagi palantes quas
nox coegerat sedes habebant.  \sec sed postquam in Hispania Hercules,
sicuti Afri putant, interiit, exercitus eius, compositus ex uariis
gentibus, amisso duce ac passim multis sibi quisque imperium petentibus
breui dilabitur.  \sec ex eo numero Medi, Persae et Armenii nauibus in
Africam transuecti proximos nostro mari locos occupauere, \sec sed
Persae intra Oceanum magis, iique alueos nauium inuersos pro tuguriis
habuere, quia neque materia in agris neque ab Hispanis emendi aut
mutandi copia erat: \sec mare magnum et ignara lingua commercio
prohibebant.  \sec ii paulatim per conubia Gaetulos secum miscuere et,
quia saepe temptantes agros alia, deinde alia loca petiuerant, semet
ipsi Numidas appellauere.  \sec ceterum adhuc aedificia Numidarum
agrestium, quae mapalia illi uocant, oblonga, incuruis lateribus, tecta
quasi nauium carinae sunt.  \sec Medis autem et Armeniis accessere
Libyes---nam ii propius mare Africum agitabant, Gaetuli sub sole magis,
haud procul ab ardoribus---, iique mature oppida habuere; nam freto
diuisi ab Hispania mutare res inter se instituerant.  \sec nomen eorum
paulatim Libyes corrupere, barbara lingua Mauros pro Medis appellantes.
\sec sed res Persarum breui adoleuit, ac postea nomine Numidae, propter
multitudinem a parentibus digressi, possedere ea loca, quae proxima
Carthagine[m] Numidia appellatur.  \sec deinde utrique alteris freti
finitimos armis aut metu sub imperium suum coegere, nomen gloriamque
sibi addidere, magis ii, qui ad nostrum mare processerant, quia Libyes
quam Gaetuli minus bellicose.  denique Africae pars inferior pleraque ab
Numidis possessa est, uicti omnes in gentem nomenque imperantium
concessere.

\chap postea Phoenices, alii multitudinis domi minuendae gratia, pars
imperi cupidine sollicitata plebe et aliis nouarum rerum auidis,
Hipponem Hadrumetum Leptim aliasque urbis in ora maritima condidere;
eaeque breui multum auctae, pars originibus suis praesidio, aliae decori
fuere.  \sec nam de Carthagine silere melius puto quam parum dicere,
quoniam alio properare tempus monet.  \sec igitur ad Catabathmon, qui
locus Aegyptum ab Africa diuidit, secundo mari prima Cyrene est, colonia
Theraeon, ac deinceps duae Syrtes interque eas Leptis, deinde Philaenon
arae, quem locum Aegyptum uersus finem imperi habrere Carthaginienses,
post aliae Punicae urbes.  \sec cetera loca usque ad Mauretaniam Numidae
tenent, proximi Hispania[m] Mauri sunt. \sec super Numidiam Gaetulos
accepimus partim in tuguriis, alios incultius uagos agitare, \sec post
eos Aethiopas esse, dein loca exusta solis ardoribus.  \sec igitur bello
Iugurthino pleraque ex Punicis oppida et finis Carthaginiensium, quos
nouissime habuerant, populus Romanus per magistratus administrabat;
Gaetulorum magna pars et Numidae usque ad flumen Muluccham sub Iugurtha
erant; Mauris omnibus rex Bocchus imperitabat, praeter nomen cetera
ignarus populi Romani itemque nobis neque bello neque pace antea
cognitus.  \sec de Africa et eius incolis ad necessitudinem rei satis
dictum.

\chap postquam diuiso regno legati Africa decessere et Iugurtha contra
timorem animi praemia sceleris adeptum sese uidet, certum esse ratus,
quod ex amicis apud Numantiam acceperat, omnia Romae uenalia esse, simul
et illorum pollicitationibus accensus, quos paulo ante muneribus
expleuerat, in regnum Adherbalis animum intendit.  \sec ipse acer,
bellicosus; at is quem petebat quietus, inbellis, placido ingenio,
opportunus iniuriae, metuens magis quam metuendus.  \sec igitur ex
improuiso finis eius cum magna manu inuadit, multos mortalis cum pecore
atque alia praeda capit, aedificia incendit, pleraque loca hostiliter
cum equitatu accedit, \sec deinde, cum omni multitudine in regnum suum
conuertit, existimans Adherbalem dolore permotum iniurias suas manu
uindicaturum eamque rem belli causam fore.  \sec at ille, quod neque se
parem armis existimabat et amicitia populi Romani magis quam Numidis
fretus erat, lagatos ad Iugurtham de iniuriis questum misit. qui tametsi
contumeliosa dicta rettulerant, prius tamen omnia pati decreuit quam
bellum sumere, quia temptatum antea secus cesserat.  \sec neque eo magis
cupido Iugurthae minuebatur, quippe qui totum eius regnum animo iam
inuaserat.  \sec itaque non uti antea cum praedatoria manu, sed magno
exercitu comparato bellum gerere coepit et aperte totius Numidiae
imperium petere.  \sec ceterum, qua pergebat, urbis agros uastare,
praedas agere, suis animum hostibus terrorem augere.

\chap Adherbal ubi intellegit eo processum, uti regnum aut relinquendum
esset aut armis retinendum, necessario copias parat et Iugurthae obuius
procedit.  \sec interim haud longe a mari prope Cirtam oppidum utriusque
exercitus consedit et, quia diei extremum erat, proelium non
inceptum. sed ubi plerumque noctis processit, obscuro etiam tum lumine
milites Iugurthini signo dato castra hostium inuadunt, semisomnos
partim, alios arma sumentis fugant funduntque. Adherbal cum paucis
equitibus Cirtam profugit, et ni multitudo togatorum fuisset, quae
Numidas insequentis moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum
atque patratum bellum foret.  \sec igitur Iugurtha oppidum circumsedit,
uineis turribusque et machinis omnium generum expugnare aggreditur,
maxime festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proelium factum
ab Adherbale Romam missos audiuerat.  \sec sed postquam senatus de bello
eorum accepit, tres adulescentes in Africam legantur, qui ambos reges
adeant, senatus populique Romani uerbis nuntient uelle et censere eos ab
armis discedere, $\langle$de controuersiis suis iure potius quam bello
disceptare$\rangle$: ita seque illisque dignum esse.

\chap legati in Africam maturantes ueniunt, eo magis quod Romae, dum
proficisci parant, de proelio facto et oppugnatione Cirtae audiebatur;
sed is rumor clemens erat.  \sec quorum Iugurtha accepta oratione
respondit sibi neque maius quicquam neque carius auctoritate senatus
esse. ab adulescentia ita se enisum, ut ab optimo quoque probaretur;
uirtute, non malitia P.~Scipioni, summo uiro, placuisse; ob easdem artis
a Micipsa, non penuria liberorum in regnum adoptatum esse. \sec ceterum,
quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum iniuriam minus
tolerare.  \sec Adherbalem dolis uitae suae insidiatum; quod ubi
comperisset, sceleri eius obuiam isse. populum Romanum neque recte neque
pro bono facturum, si ab iure gentium sese prohibuerit. postremo de
omnibus rebus legatos Romam breui missurum. ita utrique digrediuntur.
\sec Adherbalis appellandi copia non fuit.

\chap Iugurtha ubi eos Africa decessisse ratus est neque propter loci
naturam Cirtam armis expugnare potest, uallo atque fossa moenia
circumdat, turris extruit easque praesidiis firmat; praeterea dies
noctisque aut per uim aut dolis temptare; defensoribus moenium praemia
modo, modo formidinem ostentare; suos hortando ad uirtutem arrigere;
prorsus intentus cuncta parare. \sec Adherbal ubi intellegit omnis suas
fortunas in extremo sitas, hostem infestum, auxili spem nullam, penuria
rerum necessariarum bellum trahi non posse, ex iis, qui una Cirtam
profugerant, duos maxime impigros delegit; eos multa pollicendo ac
miserando casum suum confirmat, uti per hostium munitiones noctu ad
proximum mare, dein Romam pergerent.

\chap Numidae paucis diebus iussa efficiunt. litterae Adherbalis in
senatu recitatae, quarum sententia haec fuit: \sec `non mea culpa saepe
ad uos oratum mitto, patres conscripti, sed uis Iugurthae subigit, quem
tanta libido extinguendi me inuasit, ut neque uos neque deos immortalis
in animo habeat, sanguinem meum quam omnia malit.  \sec itaque quintum
iam mensem socius et amicus populi Romani armis obsessus teneor; neque
mihi Micipsae patris mei beneficia neque uestra decreta auxiliantur;
ferro an fame acrius urgear, incertus sum.  \sec plura de Iugurtha
scribere dehortatur me fortuna mea, et iam antea expertus sum parum
fidei miseris esse; \sec nisi tamen intellego illum supra quam ego sum
petere neque simul amicitiam uestram et regnum meum sperare. utrum
grauius existimet, nemini occultum est.  \sec nam initio occidit
Hiempsalem fratrem meum, deinde patrio regno me expulit. quae sane
fuerint nostrae iniuriae, nihil ad uos.  \sec uerum nunc uestrum regnum
armis tenet, me, quem uos imperatorem Numidis posuistis, clausum
obsidet; legatorum uerba quanti fecerit, pericula mea declarant. \sec
quid est relicuum nisi uis uestra, quo moueri possit?  \sec nam ego
quidem uellem, et haec, quae scribo, et illa, quae antea in senatu
questus sum, uana forent potius, quam miseria mea fidem uerbis faceret.
\sec sed quoniam eo natus sum, ut Iugurthae scelerum ostentui essem, non
iam mortem neque aerumnas, tantummodo inimici imperium et cruciatus
corporis deprecor. regno Numidiae, quod uestrum est, uti libet,
consulite; me manibus impiis eripite, per maiestatem imperi, per
amicitiae fidem, si ulla apud uos memoria remanet aui mei Masinissae.'

\chap his litteris recitatis fuere qui exercitum in Africam mittendum
censerent et quam primum Adherbali subueniendum; de Iugurtha interim uti
consuleretur, quoniam legatis non paruisset.  \sec sed ab isdem illis
regis fautoribus summa ope enisum, ne tale decretum fieret.  \sec ita
bonum publicum, uti in plerisque negotiis solet, priuata gratia
deuictum.  \sec legantur tamen in Africam maiores natu nobiles, amplis
honoribus usi. in quis fuit M.~Scaurus, de quo supra memorauimus,
consularis et tum senatus princeps.  \sec ii, quod res in inuidia erat,
simul et ab Numidis obsecrati, triduo nauem ascendere. dein breui Vticam
appulsi litteras ad Iugurtham mittunt: quam ocissime ad prouinciam
accedat, seque ad eum ab senatu missos. \sec ille ubi accepit homines
claros, quorum auctoritatem Romae pollere audiuerat, contra inceptum
suum uenisse, primo commotus metu atque libidine diuersus agitabatur:
\sec timebat iram senatus, ni paruisset legatis; porro animus cupidine
caecus ad inceptum scelus rapiebat.  \sec uicit tamen in auido ingenio
prauum consilium.  \sec igitur exercitu circumdato summa ui Cirtam
irrumpere nititur, maxime sperans diducta manu hostium aut ui aut dolis
sese casum uictoriae inuenturum.  \sec quod ubi secus procedit neque
quod intenderat efficere potest, ut, prius quam legatos conueniret,
Adherbalis potiretur, ne amplius morando Scaurum, quem plurimum
metuebat, incenderet, cum paucis equitibus in prouinciam uenit.  \sec ac
tametsi senati uerbis graues minae nuntiabantur, quod ab oppugnatione
non desisteret, multa tamen oratione consumpta legati frustra
discessere.

\chap ea postquam Cirtae audita sunt, Italici, quorum uirtute moenia
defensabantur, confisi deditione facta propter magnitudinem populi
Romani inuiolatos sese fore, Adherbali suadent, uti seque et oppidum
Iugurthae tradat, tantum ab eo uitam paciscatur; de ceteris senatui
curae fore.  \sec at ille, tametsi omnis potiora fide Iugurthae rebatur,
tamen, quia penes eosdem, si aduersaretur, cogendi potestas erat, ita,
uti censuerant Italici, deditionem facit.  \sec Iugurtha in primis
Adherbalem excruciatum necat, deinde omnis puberes Numidas atque
negotiatores promiscue, uti quisque armatus obuius fuerat, interficit.

\chap quod postquam Romae cognitum est et res in senatu agitari coepta,
idem illi ministri regis interpellando ac saepe gratia, interdum iurgiis
trahendo tempus atrocitatem facti leniebant.  \sec ac ni C.~Memmius
tribunus plebis designatus, uir acer et infestus potentiae nobilitatis,
populum Romanum edocuisset id agi, ut per paucos factiosos Iugurthae
scelus condonaretur, profecto omnis inuidia prolatandis consultationibus
dilapsa foret: tanta uis gratiae atque pecuniae regis erat.  \sec sed
ubi senatus dilicti conscientia populum timet, lege Sempronia prouinciae
futuris consulibus Numidia atque Italia decretae; \sec consules
declarati P.~Scipio Nasica, L.~Bestia Calpurnius; Calpurnio Numidia,
Scipioni Italia obuenit.  \sec deinde exercitus, qui in Africam
portaretur, scribitur; stipendium aliaque, quae bello usui forent,
decernuntur.

\chap at Iugurtha contra spem nuntio accepto, quippe cui Romae omnia
uenire in animo haeserat, filium et cum eo duos familiaris ad senatum
legatos mittit iisque uti illis, quos Hiempsale interfecto miserat,
praecipit, omnis mortalis pecunia aggrediantur.  \sec qui postquam Romam
aduentabant, senatus a Bestia consultus est, placeretne legatos
Iugurthae recipi moenibus, iique decreuere, nisi regnum ipsumque deditum
uenissent, uti in diebus proximis decem Italia decederent.  \sec consul
Numidis ex senatus decreto nuntiari iubet. ita infectis rebus illi domum
discedunt. \sec interim Calpurnius parato exercitu legat sibi homines
nobilis factiosos, quorum auctoritate quae deliquisset munita fore
sperabat.  in quis fuit Scaurus, cuius de natura et habitu supra
memorauimus.  \sec nam in consule nostro multae bonaeque artes
$\langle$et$\rangle$ animi et corporis erant, quas omnis auaritia
praepediebat: patiens laborum, acri ingenio, satis prouidens, belli haud
ignarus, firmissimus contra pericula et inuidias.  \sec sed legiones per
Italiam Regium atque inde Siciliam, porro ex Sicilia in Africam
transuectae.  \sec igitur Calpurnius initio paratis commeatibus acriter
Numidiam ingressus est, multosque mortalis et urbis aliquot pugnando
cepit.

\chap sed ubi Iugurtha per legatos pecunia temptare bellique, quod
administrabat, asperitatem ostendere coepit, animus aeger auaritia
facile conuersus est.  \sec ceterum socius et administer omnium
consiliorum assumitur Scaurus, qui tametsi a principio plerisque ex
factione eius corruptis acerrime regem impugnauerat, tamen magnitudine
pecuniae a bono honestoque in prauum abstractus est.  \sec sed Iugurtha
primo tantummodo belli moram redimebat, existimans sese aliquid interim
Romae pretio aut gratia effecturum. postea uero quam participem negoti
Scaurum accepit, in maximam spem adductus recuperandae pacis statuit cum
iis de omnibus pactionibus praesens agere. \sec ceterum interea fidei
causa mittitur a consule Sextius quaestor in oppidum Iugurthae
Vagam. cuius rei species erat acceptio frumenti, quod Calpurnius palam
legatis imperauerat, quoniam deditionis mora indutiae agitabantur.  \sec
igitur rex, uti constituerat, in castra uenit, ac pauca praesenti
consilio locutus de inuidia facti sui atque uti in deditionem
acciperetur, relicua cum Bestia et Scauro secreta transigit. dein
postero die quasi per saturam sententiis exquisitis in deditionem
accipitur.  \sec sed, uti pro consilio imperatum erat, elephanti
triginta, pecus atque equi multi cum paruo argenti pondere quaestori
traduntur.  \sec Calpurnius Romam ad magistratus rogandos
proficiscitur. in Numidia et exercitu nostro pax agitabatur.

\chap postquam res in Africa gestas quoque modo actae forent fama
diuulgauit, Romae per omnis locos et conuentus de facto consulis
agitari. apud plebem grauis inuidia, patres solliciti erant: probarentne
tantum flagitium an decretum consulis subuerterent, parum
constabat. \sec ac maxime eos potentia Scauri, quod is auctor et socius
Bestiae ferebatur, a uero bonoque impediebat.  \sec at C.~Memmius, cuius
de libertate ingeni et odio potentiae nobilitatis supra diximus, inter
dubitationem et moras senatus contionibus populum ad uindicandum
hortari, monere, ne rem publicam, ne libertatem suam desererent, multa
superba et crudelia facinora nobilitatis ostendere; prorsus intentus
omni modo plebis animum incendebat.  \sec sed quoniam ea tempestate
Romae Memmi facundia clara pollensque fuit, decere existimaui unam ex
tam multis orationem eius perscribere, ac potissimum ea dicam, quae in
contione post reditum bestiae huiusce modi uerbis disseruit:

\chap `multa me dehortantur a uobis, Quirites, ni studium rei publicae
omnia superet: opes factionis, uestra patientia, ius nullum, ac maxime
quod innocentiae plus periculi quam honoris est.  \sec nam illa quidem
piget dicere, his annis quindecim quam ludibrio fueritis superbiae
paucorum, quam foede quamque inulti perierint uestri defensores, ut
uobis animus ab ignauia atque socordia corruptus sit, \sec qui ne nunc
quidem obnoxiis inimicis exurgitis atque etiam nunc timetis eos, quibus
decet terrori esse. \sec sed quamquam haec talia sunt, tamen obuiam ire
factionis potentiae animus subigit.  \sec certe ego libertatem, quae
mihi a parente meo tradita est, experiar.  uerum id frustra an ob rem
faciam, in uestra manu situm est, Quirites.  \sec neque ego uos hortor,
quod saepe maiores uestri fecere, uti contra iniurias armati
eatis. nihil ui, nihil secession opus est; necesse est suomet ipsi more
praecipites eant.  \sec occiso Ti.~Graccho, quem regnum parare aiebant,
in plebem Romanam quaestiones habitae sunt; post C.~Gracchi et C.~Fului
caedem item uestri ordinis multi mortales in carcere necati sunt:
utriusque cladis non lex, uerum libido eorum finem fecit.  \sec sed sane
fuerit regni paratio plebi sua restituere; quicquid sine sanguine ciuium
ulcisci nequitur, iure factum sit.  \sec superioribus annis taciti
indignabamini aerarium expilari, reges et populos liberos paucis
nobilibus uectigal pendere, penes eosdem et summam gloriam et maximas
diuitias esse. tamen haec talia facinora impune suscepisse parum
habuere, itaque postremo leges, maiestas uestra, diuina et humana omnia
hostibus tradita sunt.  \sec neque eos qui ea fecere pudet aut paenitet,
sed incedunt per ora uestra magnifici, sacerdotia et consulatus, pars
triumphos suos ostentantes; proinde quasi ea honori, non praedae
habeant.  \sec serui aere parati iniusta imperia dominorum non
perferunt; uos, Quirites, in imperio nati aequo animo seruitutem
toleratis?  \sec at qui sunt ii, qui rem publicam occupauere? homines
sceleratissimi, cruentis manibus, immani auaritia, nocentissimi et idem
superbissimi, quibus fides decus pietas, postremo honesta atque
inhonesta omnia quaestui sunt.  \sec pars eorum occidisse tribunos
plebis, alii quaestiones iniustas, plerique caedem in uos fecisse pro
munimento habent.  \sec ita quam quisque pessime fecit, tam maxime tutus
est. metum ab scelere suo ad ignauiam uestram transtulere, quos omnis
eadem cupere, eadem odisse, eadem metuere in unum coegit.  \sec sed haec
inter bonos amicitia, inter malos factio est.  \sec quod si tam uos
libertatis curam haberetis, quam illi ad dominationem accensi sunt,
profecto neque res publica sicuti nunc uastaretur et beneficia uestra
penes optimos, non audacissimos forent.  \sec maiores uestri parandi
iuris et maiestatis constituendae gratia bis per secessionem armati
Auentinum occupauere; uos pro libertate, quam ab illis accepistis, nonne
summa ope nitemini? atque eo uehementius, quo maius dedecus est parta
amittere quam omnino non parauisse.  \sec dicet aliquis `quid igitur
censes?'  uindicandum in eos, qui hosti prodidere rem publicam, non manu
neque ui, quod magis uos fecisse quam illis accidisse indignum est,
uerum quaestionibus et indicio ipsius Iugurthae.  \sec qui si dediticius
est, profecto iussis uestris oboediens erit; sin ea contemnit, scilicet
existimabitis, qualis illa pax aut deditio sit, ex qua ad Iugurtham
scelerum impunitas, ad paucos potentis maximae diuitiae, ad rem publicam
damna atque dedecora peruenerint; \sec nisi forte nondum etiam uos
dominationis eorum satietas tenet et illa quam haec tempora magis
placent, cum regna prouinciae leges iura iudicia bella atque paces,
postremo diuina et humana omnia penes paucos erant; uos autem, hoc est
populus Romanus, inuicti ab hostibus, imperatores omnium gentium, satis
habebatis animam retinere. nam seruitutem quidem quis uestrum recusare
audebat?  \sec atque ego tametsi uiro flagitiosissimum existimo impune
iniuriam accepisse, tamen uos hominibus sceleratissimis ignoscere,
quoniam ciues sunt, aequo animo paterer, ni misericordia in perniciem
casura esset. \sec nam et illis, quantum importunitatis habent, parum
est impune male fecisse, nisi deinde faciendi licentia eripitur, et
uobis aeterna sollicitudo remanebit, cum intellegetis aut seruiendum
esse aut per manus libertatem retinendam. nam fidei quidem aut
concordiae quae spes est?  \sec dominari illi uolunt, uos liberi esse;
facere illi iniurias, uos prohibere; postremo sociis nostris ueluti
hostibus, hostibus pro sociis utuntur.  \sec potestne in tam diuersis
mentibus pax aut amicitia esse?  \sec quare moneo hortorque uos, ne
tantum scelus impunitum omittatis.  non peculatus aerari factus est
neque per uim sociis ereptae pecuniae, quae quamquam grauia sunt, tamen
consuetudine iam pro nihilo habentur; hosti acerrimo prodita senatus
auctoritas, proditum imperium uestrum est; domi militiaeque res publica
uenalis fuit.  \sec quae nisi quaesita erunt, nisi uindicatum in noxios,
quid erit relicuum, nisi ut illis qui ea fecere oboedientes uiuamus?
nam impune quae libet facere, id est regem esse.  \sec neque ego uos,
Quirites, hortor, ut malitis ciuis uestros perperam quam recte fecisse,
sed ne ignoscendo malis bonos perditum eatis.  \sec ad hoc in re publica
multo praestat benefici quam malefici immemorem esse: bonus tantummodo
segnior fit, ubi neglegas, at malus improbior.  \sec ad hoc si iniuriae
non sint, haut saepe auxili egeas.'

\chap haec atque alia huiuscemodi saepe in $\langle$contione$\rangle$
dicendo Memmius populo persuadet, uti L.~Cassius, qui tum praetor erat,
ad Iugurtham mitteretur eumque interposita fide publica Romam duceret,
quo facilius indicio regis Scauri et relicuorum, quos pecuniae captae
arcessebat, delicta patefierent.  \sec dum haec Romae geruntur, qui in
Numidia relicti a Bestia exercitui praeerant, secuti morem imperatoris
sui plurima et flagitiosissima facinora fecere.  \sec fuere qui auro
corrupti elephantos Iugurthae traderent, alii perfugas uendebant, pars
ex pacatis praedas agebant: \sec tanta uis auaritiae [in] animos eorum
ueluti tabes inuaserat.  \sec at Cassius praetor perlata rogatione a C.
Memmio ac perculsa omni nobilitate ad Iugurtham proficiscitur eique
timido et ex conscientia diffidenti rebus suis persuadet, quoniam se
populo Romano dedisset, ne uim quam misericordiam eius experiri
mallet. priuatim praeterea fidem suam interponit, quam ille non minoris
quam publicam ducebat: talis ea tempestate fama de Cassio erat.

\chap igitur Iugurtha contra decus regium cultu quam maxime miserabili
cum Cassio Romam uenit.  \sec ac tametsi in ipso magna uis animi erat,
confirmatus ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat,
quae supra diximus, C.~Baebium tribunum plebis magna mercede parat,
cuius impudentia contra ius et iniurias omnis munitus foret.  \sec at
C.~Memmius aduocata contione, quamquam regi infesta plebes erat et pars
in uincula duci iubebat, pars, nisi socios sceleris sui aperiret, more
maiorum de hoste supplicium sumi, dignitati quam irae magis consulens
sedare motus et animos eorum mollire, postremo confirmare fidem publicam
per sese inuiolatam fore.  \sec post ubi silentium coepit, producto
Iugurtha uerba facit, Romae Numidiaeque facinora eius memorat, scelera
in patrem fratresque ostendit. quibus iuuantibus quibusque ministris ea
egerit, quamquam intellegat populus Romanus, tamen uelle manufesta magis
ex illo habere. si uerum aperiat, in fide et clementia populi Romani
magnam spem illi sitam; sin reticeat, non sociis saluti fore, sed se
suasque spes corrupturum.

\chap deinde ubi Memmius dicendi finem fecit et Iugurtha respondere
iussus est, C.~Baebius tribunus plebis, quem pecunia corruptum supra
diximus, regem tacere iubet, ac tametsi multitudo, quae in contione
aderat, uehementer accensa terrebat eum clamore, uultu, saepe impetu
atque aliis omnibus, quae ira fieri amat, uicit tamen impudentia.  ita
populus ludibrio habitus ex contione discedit; \sec Iugurthae Bestiaeque
et ceteris, quos illa quaestio exagitabat, animi augescunt.

\chap erat ea tempestate Romae Numida quidam nomine Massiua, Gulussae
filius, Masinissae nepos, qui, quia in dissensione regum Iugurthae
aduersus fuerat, dedita Cirta et Adherbale interfecto profugus ex patria
abierat.  \sec huic Sp.~Albinus, qui proximo anno post Bestiam cum
Q.~Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet, quoniam ex stirpe
Masinissae sit Iugurthamque ob scelera inuidia cum metu urgeat, regnum
Numidiae ab senatu petat.  \sec auidus consul belli gerendi mouere quam
senescere omnia malebat.  ipsi prouincia Numidia, Minucio Macedonia
euenerat.  \sec quae postquam Massiua agitare coepit neque Iugurthae in
amicis satis praesidi est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama
et timor impediebat, Bomilcari, proximo ac maxime fido sibi, imperat,
pretio, sicuti multa confecerat, insidiatores Massiuae paret ac maxime
occulte, sin id parum procedat, quouis modo Numidam interficiat.  \sec
Bomilcar mature regis mandata exequitur et per homines talis negoti
artifices itinera egressusque eius, postremo loca atque tempora cuncta
explorat. deinde, ubi res postulabat, insidias tendit.  \sec igitur unus
ex eo numero, qui ad caedem parati erant, paulo inconsultius Massiuam
aggreditur. illum obtruncat, sed ipse deprehensus multis hortantibus et
in primis Albino consule indicium profitetur.  \sec fit reus magis ex
aequo bonoque quam ex iure gentium Bomilcar, comes eius, qui Romam fide
publica uenerat.  \sec at Iugurtha manufestus tanti sceleris non prius
omisit contra uerum niti, quam animaduertit supra gratiam atque pecuniam
suam inuidiam facti esse.  \sec igitur, quamquam in priore actione ex
amicis quinquaginta uades dederat, regno magis quam uadibus consulens
clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, ueritus, ne relicuos popularis
metus inuaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret. et
ipse paucis diebus eodem profectus est, iussus a senatu Italia
decedere. \sec sed postquam Roma egressus est, fertur saepe eo tacitus
respiciens postremo dixisse: `urbem uenalem et mature perituram, si
emptorem inuenerit.'

\chap interim Albinus renouato bello commeatum, stipendium aliaque, quae
militibus usui forent, maturat in Africam portare; ac statim ipse
profectus, uti ante comitia, quod tempus haud longe aberat, armis aut
deditione aut quouis modo bellum conficeret. \sec at contra Iugurtha
trahere omnia et alias, deinde alias morae causas facere; polliceri
deditionem ac deinde metum simulare; cedere instanti et paulo post, ne
sui diffiderent, instare: ita belli modo, modo pacis mora consulem
ludifficare.  \sec ac fuere qui tum Albinum haud ignarum consili regis
existimarent neque ex tanta properantia tam facile tractum bellum
socordia magis quam dolo crederent.  \sec sed postquam dilapso tempore
comitiorum dies aduentabat, Al binus Aulo fratre in castris pro praetore
relicto Romam decessit.

\chap ea tempestate Romae seditionibus tribuniciis atrociter res publica
agitabatur. \sec P.~Lucullus et L.~Annius tribuni plebis resistentibus
collegis continuare magistratum nitebantur, quae dissensio totius anni
comitia impediebat.  \sec ea mora in spem adductus Aulus, quem pro
praetore in castris relictum supra diximus, aut conficiendi belli aut
terrore exercitus ab rege pecuniae capiendae milites mense Ianuario ex
hibernis in expeditionem euocat, magnisque itineribus hieme aspera
peruenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant.  \sec quod
quamquam et saeuitia temporis et opportunitate loci neque capi neque
obsideri poterat---nam circum murum situm in praerupti montis extremo
planities limosa hiemalibus aquis paludem fecerat---, tamen aut
simulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob
thesauros oppidi potiendi uineas agere, aggerem iacere aliaque, quae
incepto usui forent, properare.

\chap at Iugurtha cognita uanitate atque imperitia legati subdole eius
augere amentiam, missitare supplicantis legatos, ipse quasi uitabundus
per saltuosa loca et tramites exercitum ductare.  \sec denique Aulum spe
pactionis perpulit, uti relicto Suthule in abditas regiones sese ueluti
cedentem insequeretur: ita delicta occultiora fuere.  \sec interea per
homines callidos diu noctuque exercitum temptabat, centuriones ducesque
turmarum, partim uti transfugerent, corrumpere, alii signo dato locum
uti desererent.  \sec quae postquam ex sententia instruit, intempesta
nocte de improuiso multitudine Numidarum Auli castra circumuenit.  \sec
milites Romani, perculsi tumultu insolito, arma capere alii, alii se
abdere, pars territos confirmare, trepidare omnibus locis. uis magna
hostium, caelum nocte atque nubibus obscuratum, periculum anceps;
postremo fugere an manere tutius foret, in incerto erat.  \sec sed ex eo
numero, quos paulo ante corruptos diximus, cohors una Ligurum cum duabus
turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiere ad regem, et
centurio primi pili tertiae legionis per munitionem, quam uti defenderet
acceperat, locum hostibus introeundi dedit, eaque Numidae cuncti
irrupere.  \sec nostri foeda fuga, plerique abiectis armis, proximum
collem occupauerunt.  \sec nox atque praeda castrorum hostis, quo minus
uictoria uterentur, remorata sunt.  \sec deinde Iugurtha postero die cum
Aulo in colloquio uerba facit: tametsi ipsum cum exercitu fame et ferro
clausum ten$\langle$er$\rangle$et, tamen se memorem humanarum rerum, si
secum foedus faceret, incolumis omnis sub iugum missurum; praeterea uti
diebus decem Numidia decederet.  \sec quae quamquam grauia et flagiti
plena erant, tamen, quia mortis metu mutabantur, sicuti regi libuerat,
pax conuenit.

\chap sed ubi ea Romae comperta sunt, metus atque maeror ciuitatem
inuasere: pars dolere pro gloria imperi, pars insolita rerum bellicarum
timere libertati; Aulo omnes infesti, ac maxime qui bello saepe
praeclari fuerant, quod armatus dedecore potius quam manu salutem
quaesiuerat.  \sec ob ea consul Albinus ex delicto fratris inuidiam ac
deinde periculum timens senatum de foedere consulebat, et tamen interim
exercitui supplementum scribere, ab sociis et nomine Latino auxilia
arcessere, denique omnibus modis festinare.  \sec senatus ita, uti par
fuerat, decernit suo atque populi iniussu nullum potuisse foedus fieri.
\sec consul impeditus a tribunis plebis, ne quas parauerat copias secum
portaret, paucis diebus in Africam proficiscitur; nam omnis exercitus,
uti conuenerat, Numidia deductus in prouincia hiemabat. \sec postquam eo
uenit, quamquam persequi Iugurtham et mederi fraternae inuidiae animo
ardebat, cognitis militibus, quos praeter fugam soluto imperio licentia
atque lasciuia corruperat, ex copia rerum statuit sibi nihil agitandum.

\chap interim Romae C.~Mamilius Limetanus tribunus plebis rogationem ad
populum promulgat, uti quaereretur in eos, quorum consilio Iugurtha
senati decreta neglegisset, quique ab eo in legationibus aut imperiis
pecunias accepissent, qui elephantos quique perfugas tradidissent, item
qui de pace aut bello cum hostibus pactiones fecissent.  \sec huic
rogationi partim conscii sibi, alii ex partium inuidia pericula
metuentes, quoniam aperte resistere non poterant, quin illa et alia
talia placere sibi faterentur, occulte per amicos ac maxime per homines
nominis Latini et socios Italicos impedimenta parabant.  \sec sed plebes
incredibile memoratu est quam intenta fuerit quantaque ui rogationem
iusserit, magis odio nobilitatis, cui mala illa parabantur, quam cura
rei publicae: tanta libido in partibus erat.  \sec igitur ceteris metu
perculsis M.~Scaurus, quem legatum Bestiae fuisse supra docuimus, inter
laetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam tum ciuitate, cum ex
Mamilia rogatione tres quaesitores rogarentur, effecerat, uti ipse in eo
numero crearetur. \sec sed quaestio exercita aspere uiolenterque ex
rumore et libidine plebis: uti saepe nobilitatem, sic ea tempestate
plebem ex secundis rebus insolentia ceperat.

\chap ceterum mos partium et factionum ac deinde omnium malarum artium
paucis ante annis Romae ortus est otio atque abundantia earum rerum,
quae prima mortales ducunt.  \sec nam ante Carthaginem deletam populus
et senatus Romanus placide modesteque inter se rem publicam tractabant,
neque gloriae neque dominationis certamen inter ciuis erat: metus
hostilis in bonis artibus ciuitatem retinebat.  \sec sed ubi illa
formido mentibus decessit, scilicet ea, quae res secundae amant,
lasciuia atque superbia incessere.  \sec ita quod in aduersis rebus
optauerant otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit.  \sec
namque coepere nobilitas dignitatem, populus libertatem in libidinem
uertere, sibi quisque ducere trahere rapere. ita omnia in duas partis
abstracta sunt, res publica, quae media fuerat, dilacerata.  \sec
ceterum nobilitas factione magis pollebat, plebis uis soluta atque
dispersa in multitudine minus poterat.  \sec paucorum arbitrio belli
domique agitabatur; penes eosdem aerarium prouinciae magistratus gloriae
triumphique erant; populus militia atque inopia urgebatur; praedas
bellicas imperatores cum paucis diripiebant: \sec interea parentes aut
parui liberi militum, uti quisque potentiori confinis erat, sedibus
pellebantur.  \sec ita cum potentia auaritia sine modo modestiaque
inuadere, polluere et uastare omnia, nihil pensi neque sancti habere,
quoad semet ipsa praecipitauit.  \sec nam ubi primum ex nobilitate
reperti sunt, qui ueram gloriam iniustae potentiae anteponerent, moueri
ciuitas et dissensio ciuilis quasi permixtio terrae oriri coepit.

\chap nam postquam Ti.~et C.~Gracchus, quorum maiores Punico atque aliis
bellis multum rei publicae addiderant, uindicare plebem in libertatem et
paucorum scelera patefacere coepere, nobilitas noxia atque eo perculsa
modo per socios ac nomen Latinum, interdum per equites Romanos, quos
spes societatis a plebe dimouerat, Gracchorum actionibus obuiam ierat;
et primo Tiberium, dein paucos post annos eadem ingredientem Gaium,
tribunum alterum, alterum triumuirum coloniis deducendis, cum M.~Fuluio
Flacco ferro necauerat.  \sec et sane Gracchis cupidine uictoriae haud
satis moderatus animus fuit.  \sec sed bono uinci satius est quam malo
more iniuriam uincere.  \sec igitur ea uictoria nobilitas ex libidine
sua usa multos mortalis ferro aut fuga extinxit plusque in relicuum sibi
timoris quam potentiae addidit. quae res plerumque magnas ciuitatis
pessum dedit, dum alteri alteros uincere quouis modo et uictos acerbius
ulcisci uolunt.  \sec sed de studiis partium et omnis ciuitatis moribus
si singillatim aut pro magnitudine parem disserere, tempus quam res
maturius me deseret. quam ob rem ad inceptum redeo.

\chap post Auli foedus exercitusque nostri foedam fugam Metellus et
Silanus consules designati prouincias inter se partiuerant, Metelloque
Numidia euenerat, acri uiro et, quamquam aduerso populi partium, fama
tamen aequabili et inuiolata.  \sec is ubi primum magistratum ingressus
est, alia omnia sibi cum collega ratus, ad bellum, quod gesturus erat,
animum intendit.  \sec igitur diffidens ueteri exercitui milites
scribere, praesidia undique arcessere, arma tela equos et cetera
instrumenta militiae parare, ad hoc commeatum affatim, denique omnia,
quae in bello uario et multarum rerum egenti usui esse solent. \sec
ceterum ad ea patranda senatus auctoritate, socii nomenque Latinum et
reges ultro auxilia mittendo, postremo omnis ciuitas summo studio
annitebatur.  \sec itaque ex sententia omnibus rebus paratis
compositisque in Numidiam proficiscitur, magna spe ciuium cum propter
artis bonas tum maxime quod aduersum diuitias inuictum animum gerebat et
auaritia magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae
hostiumque auctae erant.

\chap sed ubi in Africam uenit, exercitus [ei] traditus a Sp.~Albino
proconsule iners inbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua
quam manu promptior, praedator ex sociis et ipse praeda hostium, sine
imperio et modestia habitus.  \sec ita imperatori nouo plus ex malis
moribus sollicitudinis quam ex copia militum auxili aut spei bonae
accedebat.  \sec statuit tamen Metellus, quamquam et aestiuorum tempus
comitiorum mora imminuerat et expectatione euentus ciuium animos
intentos putabat, non prius bellum attingere, quam maiorum disciplina
milites laborare coegisset.  \sec nam Albinus, Auli fratris exercitusque
clade perculsus, postquam decreuerat non egredi prouincia, quantum
temporis aestiuorum in imperio fuit, plerumque milites statiuis castris
habebat, nisi cum odor aut pabuli egestas locum mutare subegerat. \sec
sed $\langle$neque muniebatur$\rangle$, neque more militari uigiliae
deducebantur; uti cuique libebat, ab signis aberat; lixae permixti cum
militibus diu noctuque uagabantur, et palantes agros uastare, uillas
expugnare, pecoris et mancipiorum praedas certantes agere eaque mutare
cum mercatoribus uino aduecticio et aliis talibus; praeterea frumentum
publice datum uendere, panem in dies mercari; postremo quaecumque dici
aut fingi queunt ignauiae luxuriaeque probra, $\langle$ea$\rangle$ in
illo exercitu cuncta fuere et alia amplius.

\chap sed in ea difficultate Metellum nec minus quam in rebus hostilibus
magnum et sapientem uirum fuisse comperior: tanta temperantia inter
ambitionem saeuitiamque moderatum.  \sec namque edicto primum adiumenta
ignauiae sustulisse: ne quisquam in castris panem aut quem alium cibum
coctum uenderet, ne lixae exercitum insequerentur, ne miles
$\langle$hastatus aut$\rangle$ gregarius in castris neue in agmine
seruum aut iumentum haberet; ceteris arte modum statuisse.  praeterea
transuersis itineribus cottidie castra mouere, iuxta ac si hostes
adessent uallo atque fossa munire, uigilias crebras ponere et eas ipse
cum legatis circumire; item in agmine in primis modo, modo [in]
postremis, saepe in medio adesse, ne quispiam ordine egrederetur, ut cum
signis frequentes incederent, miles cibum et arma portaret.  \sec ita
prohibendo a delictis magis quam uindicando exercitum breui confirmauit.

\chap interea Iugurtha, ubi quae Metellus agebat ex nuntiis accepit,
simul de innocentia eius certior Roma[e] factus, diffidere suis rebus ac
tum demum ueram deditionem facere conatus est.  \sec igitur legatos ad
consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodo ipsi liberisque uitam
peterent, alia omnia dederent populo Romano.  \sec sed Metello iam antea
experimentis cognitum erat genus Numidarum infidum, ingenio mobili,
nouarum rerum auidum esse.  \sec itaque legatos alium ab alio diuersos
aggreditur ac paulatim temptando, postquam opportunos sibi cognouit,
multa pollicendo persuadet, uti Iugurtham maxime uiuum, sin id parum
procedat, necatum sibi traderent. ceterum palam quae ex uoluntate forent
regi nuntiari iubet. \sec deinde ipse paucis diebus intento atque
infesto exercitu in Numidiam procedit, ubi contra belli faciem tuguria
plena hominum, pecora cultoresque in agris erant. ex oppidis et
mapalibus praefecti regis obuii procedebant parati frumentum dare,
commeatum portare, postremo omnia quae imperarentur facere.  \sec neque
Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent munito agmine
incedere, late explorare omnia, illa deditionis signa ostentui credere
et insidiis locum temptari.  \sec itaque ipse cum expeditis cohortibus,
item funditorum et sagittariorum delecta manu apud primos erat, in
postremo C.~Marius legatus cum equitibus curabat, in utrumque latus
auxiliarios equites tribunis legionum et praefectis cohortium
dispertiuerat, ut cum iis permixti uelites, quocumque accederent,
equitatus hostium propulsarent.  \sec nam in Iugurtha tantus dolus
tantaque peritia locorum et militiae erat, ut, absens an praesens, pacem
an bellum gerens perniciosior esset, in incerto haberetur.

\chap erat haud longe ab eo itinere, quo Metellus pergebat, oppidum
Numidarum nomine Vaga, forum rerum uenalium totius regni maxime
celebratum, ubi et incolere et mercari consueuerant Italici generis
multi mortales.  \sec huc consul, simul temptandi gratia, [et] si
paterentur, $\langle$et ob$\rangle$ opportunitates loci, praesidium
imposuit. praeterea imperauit frumentum et alia, quae bello usui forent,
comportare, ratus, id quod res monebat, frequentiam negotiatorum et
commeatu[m] iuuaturum exercitum et iam paratis rebus munimento fore.
\sec inter haec negotia Iugurtha impensius modo legatos supplices
mittere, pacem orare, praeter suam liberorumque uitam omnia Metello
dedere.  \sec quos item uti priores consul illectos ad proditionem domum
dimittebat, regi pacem, quam postulabat, neque abnuere neque polliceri
et inter eas moras promissa legatorum expectare.

\chap Iugurtha ubi Metelli dicta cum factis composuit ac se suis artibus
temptari animaduertit, quippe cui uerbis pax nuntiabatur, ceterum re
bellum asperrimum erat, urbs maxima alienata, ager hostibus cognitus,
animi popularium temptati, coactus rerum necessitudine statuit armis
certare.  \sec igitur explorato hostium itinere, in spem uictoriae
adductus ex opportunitate loci, quam maximas potest copias omnium
generum parat ac per tramites occultos exercitum Metelli anteuenit.
\sec erat in ea parte Numidiae, quam Adherbal in diuisione possederat,
flumen oriens a meridie nomine Muthul, a quo aberat mons ferme milia
uiginti tractu pari, uastus ab natura et humano cultu. sed ex eo medio
quasi collis oriebatur, in immensum pertingens, uestitus oleastro ac
murtetis aliisque generibus arborum, quae humi arido atque harenoso
gignuntur.  \sec media autem planities deserta penuria aquae praeter
flumini propinqua loca; ea consita arbustis pecore atque cultoribus
frequentabantur.

\chap igitur in eo colle, quem transuerso itinere porrectum docuimus,
Iugurtha extenuata suorum acie consedit.  elephantis et parti copiarum
pedestrium Bomilcarem praefecit eumque edocet quae ageret. ipse propior
montem cum omni equitatu et peditibus delectis suos collocat.  \sec dein
singulas turmas et manipulos circumiens monet atque obtestatur, uti
memores pristinae uirtutis et uictoriae sese regnumque suum ab Romanorum
auaritia defendant: cum iis certamen fore, quos antea uictos sub iugum
miserint; ducem illis, non animum mutatum; quae ab imperatore decuerint
omnia suis prouisa, locum superiorem, ut prudentes cum imperitis, ne
pauciores cum pluribus aut rudes cum belli melioribus manum consererent.
\sec proinde parati intentique essent signo dato Romanos inuadere: illum
diem aut omnis labores et uictorias confirmaturum aut maximarum
aerumnarum initium fore.  \sec ad hoc uiritim, uti quemque ob militare
facinus pecunia aut honore extulerat, commonefacere benefici sui et eum
ipsum aliis ostentare, postremo $\langle$pro$\rangle$ cuiusque ingenio
pollicendo minitando obtestando alium alio modo excitare, cum interim
Metellus ignarus hostium monte degrediens cum exercitu conspicatur.
\sec primo dubius, quidnam insolita facies ostenderet---nam inter
uirgulta equi Numidaeque consederant, neque plane occultati humilitate
arborum et tamen incerti, quidnam esset, cum natura loci tum dolo ipsi
atque signa militaria obscurati---, dein breui cognitis insidiis
paulisper agmen constituit.  \sec ibi commutatis ordinibus in dextro
latere, quod proximum hostis erat, triplicibus subsidiis aciem
instruxit, inter manipulos funditores et sagittarios dispertit,
equitatum omnem in cornibus locat, ac pauca pro tempore milites hortatus
aciem, sicuti instruxerat, transuersis principiis in planum deducit.

\chap sed ubi Numidas quietos neque colli degredi animaduertit, ueritus
ex anni tempore et inopia aquae, ne siti conficeretur exercitus,
Rutilium legatum cum expeditis cohortibus et parte equitum praemisit ad
flumen, uti locum castris antecaperet, existimans hostis crebro impetu
et transuersis proeliis iter suum remoraturos et, quoniam armis
diffiderent, lassitudinem et sitim militum temptaturos. \sec deinde ipse
pro re atque loco, sicuti monte descenderat, paulatim procedere, Marium
post principia habere, ipse cum sinistrae alae equitibus esse, qui in
agmine principes facti erant.  \sec at Iugurtha, ubi extremum agmen
Metelli primos suos praetergressum uidet, praesidio quasi duum milium
peditum montem occupat, qua Metellus descenderat, ne forte cedentibus
aduersariis receptui ac post munimento foret.  dein repente signo dato
hostis inuadit. \sec Numidae alii postremos caedere, pars a sinistra ac
dextra temptare, infensi adesse atque instare, omnibus locis Romanorum
ordines conturbare. quorum etiam qui firmioribus animis obuii hostibus
fuerant, ludificati incerto proelio ipsi modo eminus sauciabantur, neque
contra feriendi aut conserendi manum copia erat.  \sec ante iam docti ab
Iugurtha equites, ubi Romanorum turma insequi coeperat, non confertim
neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam maxime diuersi.
\sec ita numero priores, si ab persequendo hostis deterrere nequiuerant,
disiectos ab tergo aut lateribus circumueniebant; sin opportunior fugae
collis quam campi fuerat, ea uero consueti Numidarum equi facile inter
uirgulta euadere, nostros asperitas et insolentia loci retinebat.

\chap ceterum facies totius negoti uaria, incerta, foeda atque
miserabilis: dispersi a suis pars cedere, alii insequi; neque signa
neque ordines obseruare; ubi quemque periculum ceperat, ibi resistere ac
propulsare; arma tela, equi uiri, hostes atque ciues permixti; nihil
consilio neque imperio agi, fors omnia regere. \sec itaque multum diei
processerat, cum etiam tum euentus in incerto erat.  \sec denique
omnibus labore et aestu languidis Metellus, ubi uidet Numidas minus
instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit it
cohortis legionarias quattuor aduersum pedites hostium collocat. eorum
magna pars superioribus locis fessa consederat.  \sec simul orare et
hortari milites, ne deficerent neu paterentur hostis fugientis uincere:
neque illis castra esse neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent;
in armis omnia sita. \sec sed ne Iugurtha quidem interea quietus erat:
circumire, hortari; renouare proelium et ipse cum delectis temptare
omnia; subuenire suis, hostibus dubiis instare, quos firmos cognouerat,
eminus pugnando retinere.

\chap eo modo inter se duo imperatores, summi uiri, certabant, ipsi
pares, ceterum opibus disparibus.  \sec nam Metello uirtus militum erat,
locus aduersus; Iugurthae alia omnia praeter milites opportuna.  \sec
denique Romani, ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste
copiam pugnandi fieri---et iam die uesper erat---, aduerso colle,
sicuti praeceptum fuerat, euadunt.  \sec amisso loco Numidae fusi
fugatique; pauci interiere, plerosque uelocitas et regio hostibus ignara
tutata sunt.  \sec interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum
pedestrium praefectum ab Iugurtha supra diximus, ubi eum Rutilius
praetergressus est, paulatim suos in aequum locum deducit ac, dum
legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit, quietus, uti
res postulabat, aciem exornat neque remittit, quid ubique hostis ageret,
explorare.  \sec postquam Rutilium consedisse iam et animo uacuum
accepit, simulque ex Iugurthae proelio clamorem augeri, ueritus, ne
legatus cognita re laborantibus suis auxilio foret, aciem, quam
diffidens uirtuti militum arte statuerat, quo hostium itineri officeret,
latius porrigit eoque modo ad Rutili castra procedit.

\chap Romani ex improuiso pulueris uim magnam animaduertunt; nam
prospectum ager arbustis consitus prohibebat. et primo rati humum aridam
uento agitari, post ubi aequabilem manere et, sicuti acies mouebatur,
magis magisque appropinquare uident, cognita re properantes arma capiunt
ac pro castris, sicuti imperabatur, consistunt. \sec deinde ubi propius
uentum est, utrimque magno clamore concurritur. \sec Numidae tantummodo
remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos impeditos
ramis arborum atque ita disiectos circumueniri uident, fugam faciunt, ac
plerique abiectis armis collis aut noctis, quae iam aderat, auxilio
integri abeunt. \sec elephanti quattuor capti, relicui omnes numero
quadraginta interfecti. \sec at Romani, quamquam itinere atque opere
castrorum et proelio fessi lassique erant, tamen, quod Metellus amplius
opinione morabatur, instructi intentique obuiam procedunt; \sec nam
dolus Numidarum nihil languidi neque remissi patiebatur.  \sec ac primo
obscura nocte, postquam haud procul inter se erant, strepitu uelut
hostes aduentare, alteri apud alteros formidinem simul et tumultum
facere; et paene imprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque
praemissi equites rem explorauissent. \sec igitur pro metu repente
gaudium mutatur: milites alius alium laeti appellant, acta edocent atque
audiunt, sua quisque fortia facta ad caelum fert.  quippe res humanae
ita sese habent: in uictoria uel ignauis gloriari licet, aduersae res
etiam bonos detrectant.

\chap Metellus in isdem castris quatriduo moratus saucios cum cura
reficit, meritos in proeliis more militiae donat, uniuersos in contione
laudat atque agit gratias, hortatur, ad cetera, quae leuia sunt, parem
animum gerant: pro uictoria satis iam pugnatum, relicuos labores pro
praeda fore.  \sec tamen interim transfugas et alios opportunos,
Iugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum paucisne esset an exercitum
haberet, ut sese uictus gereret, exploratum misit.  \sec at ille sese in
loca saltuosa et natura munita receperat ibique cogebat exercitum numero
hominum ampliorem, sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam
belli cultorem.  \sec id ea gratia eueniebat, quod praeter regios
equites nemo omnium Numida ex fuga regem sequitur. quo cuiusque animus
fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae ducitur: ita se mores
habent.  \sec igitur Metellus, ubi uidet etiam tum regis animum ferocem
esse, bellum renouari, quod nisi ex illius libidine geri non posset,
praeterea inicum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento illos
uinci quam suos uincere, statuit non proeliis neque in acie sed alio
more bellum gerendum.  \sec itaque in loca Numidiae opulentissima
pergit, agros uastat, multa castella et oppida temere munita aut sine
praesidio capit incenditque, puberes interfici iubet, alia omnia militum
praedam esse. ea formidine multi mortales Romanis dediti obsides;
frumentum et alia, quae usui forent, affatim praebita; ubicumque res
postulabat, praesidium impositum.  \sec quae negotia multo magis quam
proelium male pugnatum ab suis regem terrebant; \sec quippe, cuius spes
omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur et, qui sua loca defendere
nequiuerat, in alienis bellum gerere.  \sec tamen ex copia quod optimum
uidebatur consilium capit: exercitum plerumque in isdem locis opperiri
iubet, ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, nocturnis et auiis
itineribus ignoratus Romanos palantis repente aggreditur.  \sec eorum
plerique inermes cadunt, multi capiuntur, nemo omnium intactus profugit,
et Numidae, prius quam ex castris subueniretur, sicuti iussi erant, in
proximos collis discedunt.

\chap interim Romae gaudium ingens ortum cognitis Metelli rebus, ut
seque et exercitum more maiorum gereret, in aduerso loco uictor tamen
uirtute fuisset, hostium agro potiretur, Iugurtham magnificum ex Albini
socordia spem salutis in solitudine aut fuga coegisset habere.  \sec
itaque senatus ob ea feliciter acta dis immortalibus supplicia
decernere; ciuitas, trepida antea et sollicita de belli euentu, laeta
agere; de Metello fama praeclara esse.  \sec igitur eo intentior ad
uictoriam niti, omnibus modis festinare, cauere tamen, necubi hosti
opportunus fieret, meminisse post gloriam inuidiam sequi.  \sec ita, quo
clarior erat, eo magis anxius erat, neque post insidias Iugurthae effuso
exercitu praedari; ubi frumento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni
equitatu praesidium agitabant; exercitus partem ipse, relicuos Marius
ducebat.  \sec sed igni magis quam praeda ager uastabatur.  \sec duobus
locis haud longe inter se castra faciebant; \sec ubi ui opus erat,
cuncti aderant; ceterum, quo fuga atque formido latius cresceret,
diuersi agebant.  \sec eo tempore Iugurtha per collis sequi, tempus aut
locum pugnae quaerere, qua uenturum hostem audierat, pabulum et aquarum
fontis, quorum penuria erat, corrumpere, modo se Metello interdum Mario
ostendere, postremos in agmine temptare ac statim in collis regredi,
rursus aliis, post aliis minitari, neque proelium facere neque otium
pati, tantummodo hostem ab incepto retinere.

\chap Romanus imperator ubi se dolis fatigari uidet neque ab hoste
copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte, qua sita erat, arcem
regni nomine Zamam statuit oppugnare, ratus, id quod negotium poscebat,
Iugurtham laborantibus suis auxilio uenturum ibique proelium fore.  \sec
at ille, quae parabantur a perfugis edoctus, magnis itineribus Metellum
anteuenit. oppidanos hortatur, moenia defendant, additis auxilio
perfugis, quod genus ex copiis regis, quia fallere nequibat, firmissimum
erat; praeterea pollicetur in tempore semet cum exercitu affore.  \sec
ita compositis rebus in loca quam maxime occulta discedit, ac post paulo
cohortibus Siccam missum, frumentatum cum paucis cohortibus Siccam
missum, quod oppidum primum omnium post malam pugnam ab rege defecerat.
\sec eo cum delectis equitibus noctu pergit et iam egredientibus Romanis
in porta pugnam facit, simul magna uoce Siccensis hortatur, uti cohortis
ab tergo circumueniant: fortunam illis praeclari facinoris casum dare;
si id fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine metu
aetatem acturos.  \sec ac ni Marius signa inferre atque euadere oppido
properauisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem
mutauissent: tanta mobilitate sese Numidae gerunt. \sec sed milites
Iugurthini, paulisper ab rege sustentati, postquam maiore ui hostes
urgent, paucis amissis profugi discedunt.

\chap Marius ad Zamam peruenit. id oppidum, in campo situm, magis opere
quam natura munitum erat, nullius idoneae rei egens, armis uirisque
opulentum.  \sec igitur Metellus pro tempore atque loco paratis rebus
cuncta moenia exercitu circumuenit, legatis imperat, ubi quisque
curaret.  \sec deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur,
neque ea res Numidas terret: infensi intentique sine tumultu manent,
proelium incipitur.  \sec Romani, pro ingenio quisque, pars eminus
glande aut lapidibus pugnare, alii succedere ac murum modo subfodere
modo scalis aggredi, cupere proelium in manibus facere.  \sec contra ea
oppidani in proximos saxa uoluere, sudis, pila, praeterea picem sulphure
et taeda mixtam ardentia mittere.  \sec sed ne illos quidem, qui procul
manserant, timor animi satis muniuerat; nam plerosque iacula tormentis
aut manu emissa uulnerabant, parique periculo, sed fama impari boni
atque ignaui erant.

\chap dum apud Zamam sic certatur, Iugurtha ex improuiso castra hostium
cum magna manu inuadit; remissis qui in praesidio erant et omnia magis
quam proelium expectantibus portam irrumpit.  \sec at nostri repentino
metu perculsi sibi quisque pro moribus consulunt; alii fugere, alii arma
capere; magna pars uulnerati aut occisi.  \sec ceterum ex omni
multitudine non amplius quadraginta memores nominis Romani grege facto
locum cepere paulo quam alii editiorem, neque inde maxima ui depelli
quiuerunt, sed tela eminus missa remittere, pauci in pluribus minus
frustrari; sin Numidae propius accessissent, ibi uero uirtutem ostendere
et eos maxima ui caedere, fundere atque fugare.  \sec interim Metellus
cum acerrime rem gereret, clamorem hostilem a tergo accepit, dein
conuerso equo animaduertit fugam ad se uersum fieri, quae res indicabat
popularis esse.  \sec igitur equitatum omnem ad castra propere misit ac
statim C.~Marium cum cohortibus sociorum, eumque lacrimans per amicitiam
perque rem publicam obsecrat, ne quam contumeliam remanere in exercitu
uictore neue hostis inultos abire sinat.  \sec ille breui mandata
efficit. at Iugurtha munimento castrorum impeditus, cum alii super
uallum praecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes
officerent, multis amissis in loca munita sese recepit.  \sec Metellus
infecto negotio, postquam nox aderat, in castra cum exercitu reuertitur.

\chap igitur postero die, prius quam ad oppugnandum egrederetur,
equitatum omnem in ea parte, qua regis aduentus erat, pro castris
agitare iubet, portas et proxima loca tribunis dispertit, deinde ipse
pergit ad oppidum atque uti superiore die murum aggreditur. \sec interim
Iugurtha ex occulto repente nostros inuadit: qui in proximo locati
fuerant, paulisper territi perturbantur, relicui cito subueniunt.  \sec
neque diutius Numidae resistere quiuissent, ni pedites cum equitibus
permixti magnam cladem in congressu facerent. quibus illi freti non, uti
equestri proelio solet, sequi, dein cedere, sed aduersis equis
concurrere, implicare ac perturbare aciem : ita expeditis peditibus suis
hostis paene uictos dare.

\chap eodem tempore apud Zamam magna ui certabatur. ubi quisque legatus
aut tribunus curabat, eo acerrime niti, neque alius in alio magis quam
in sese spem habere; pariterque oppidani agere: oppugnare aut parare
omnibus locis, auidius alteri alteros sauciare quam semet tegere, \sec
clamor permixtus hortatione laetitia gemitu, item strepitus armorum ad
caelum ferri, tela utrimque uolare.  \sec sed illi, qui moenia
defensabant, ubi hostes paulum modo pugnam remiserant, intenti proelium
equestre prospectabant.  \sec eos, uti quaeque Iugurthae res erant,
laetos modo, modo pauidos animaduerteres; ac, sicuti audiri a suis aut
cerni possent, monere alii, alii hortari, aut manu significare aut niti
corporibus, et ea huc et illuc quasi uitabundi aut iacientes tela
agitare. \sec quod ubi Mario cognitum est---nam is in ea parte curabat
---, consulto lenius agere ac diffidentiam rei simulare, pati Numidas
sine tumultu regis proelium uisere.  \sec ita illis studio suorum
asstrictis repente magna ui murum aggreditur.  et iam scalis egressi
milites prope summa ceperant, cum oppidani concurrunt; lapides ignem
alia praeterea tela ingerunt. nostri primo resistere; \sec deinde ubi
unae atque alterae scalae comminutae, qui supersteterant afflicti sunt,
ceteri, quoquo modo potuere, pauci integri, magna pars uulneribus
confecti abeunt. \sec denique utrimque proelium nox diremit.

\chap Metellus postquam uidet frustra inceptum neque oppidum capi neque
Iugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam facere et iam aestatem
exactam esse, ab Zama discedit et in iis urbibus, quae ad se defecerant
satisque munitae loco aut moenibus erant, praesidia imponit.  \sec
ceterum exercitum in prouinciam, quae proxima est Numidiae, hiemandi
gratia collocat.  \sec neque id tempus ex aliorum more quieti aut
luxuriae concedit, sed, quoniam armis bellum parum procedebat, insidias
regi per amicos tendere et eorum perfidia pro armis uti parat.  \sec
igitur Bomilcarem, qui Romae cum Iugurtha fuerat et inde uadibus datis
clam de Massiuae nece iudicium fugerat, quod ei per maximam amicitiam
maxima copia fallendi erat, multis pollicitationibus aggreditur. ac
primo efficit, uti ad se colloquendi gratia occultus ueniat; deinde fide
data, si Iugurtham uiuum aut necatum sibi tradidisset, fore ut illi
senatus impunitatem et sua omnia concederet, \sec facile Numidae
persuadet, cum ingenio infido tum metuenti, ne, si pax cum Romanis
fieret, ipse per condiciones ad supplicium traderetur.

\chap is, ubi primum opportunum fuit, Iugurtham anxium ac miserantem
fortunas suas accedit, monet atque lacrimans obtestatur, uti aliquando
sibi liberisque et genti Numidarum optime meritae prouideat: omnibus
proeliis sese uictos, agrum uastatum, multos mortalis captos occisos,
regni opes comminutas esse; satis saepe iam et uirtutem militum et
fortunam temptatam; caueat, ne illo cunctante Numidae sibi consulant.
\sec his atque talibus aliis ad deditionem regis animum impellit.  \sec
mittuntur ad imperatorem legati, qui Iugurtham imperata facturum
dicerent ac sine ulla pactione sese regnumque suum in illius fidem
tradere.  \sec Metellus propere cunctos senatorii ordinis ex hibernis
accersi iubet; eorum et aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet.
\sec ita more maiorum ex consili decreto per legatos Iugurthae imperat
argenti pondo ducenta milia, elephantos omnis, equorum et armorum
aliquantum.  \sec quae postquam sine mora facta sunt, iubet omnis
perfugas uinctos adduci.  \sec eorum magna pars, uti iussum erat,
adducti; pauci, cum primum deditio coepit, ad regem Bocchum in
Mauretaniam abierant.  \sec igitur Iugurtha, ubi armis uirisque et
pecunia spoliatus est, cum ipse ad imperandum Tisidium uocaretur, rursus
coepit flectere animum suum et ex mala conscientia digna timere.  \sec
denique multis deibus per dubitationem consumptis, cum modo taedio rerum
aduersarum omnia bello potiora duceret, interdum secum ipse reputaret,
quam grauis casus in seruitium ex regno foret, multis magnisque
praesidiis nequiquam perditis de integro bellum sumit.  \sec et Romae
senatus de prouinciis consultus Numidiam Metello decreuerat.

\chap per idem tempus Vticae forte C.~Mario per hostias dis supplicanti
magna atque mirabilia portendi haruspex dixerat: proinde quae animo
agitabat, fretus dis ageret, fortunam quam saepissime experiretur;
concta prospere euentura.  \sec at illum iam antea consulatus ingens
cupido exagitabat, ad quem capiendum praeter uetustatem familiae alia
omnia abunde erant: industria, probitas, militiae magna scientia, animus
belli ingens domi modicus, libidinis et diuitiarum uictor, tantummodo
gloriae auidus.  \sec sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi
primum aetas militiae patiens fuit, stipendiis faciendis, non Graeca
facundia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artis bonas
integrum ingenium breui adoleuit.  \sec ergo, ubi primum tribunatum
militarem a populo petit, plerisque faciem eius ignorantibus facile
$\langle$factis$\rangle$ notus per omnis tribus declaratur.  \sec deinde
ab eo magistratu alium, post alium sibi peperit, semperque in
potestatibus eo modo agitabat, ut ampliore quam gerebat dignus
haberetur. \sec tamen is ad id locorum talis uir---nam postea ambitione
praeceps datus est---consulatum appetere non audebat. etiam tum alios
magistratus plebs, consulatum nobilitas inter se per manus tradebat.
\sec nouos nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat, quin indignus
illo honore et $\langle$is$\rangle$ quasi pollutus haberetur.

\chap igitur ubi Marius haruspicis dicta eodem intendere uidet, quo
cupido animi hortabatur, ab Metello petendi gratia missionem rogat. cui
quamquam uirtus, gloria atque alia optanda bonis superabant, tamen
inerat contemptor animus et superbia, commune nobilitatis malum.  \sec
itaque primum commotus insolita re mirari eius consilium et quasi per
amicitiam monere, ne tam praua inciperet neu super fortunam animum
gereret: non omnia omnibus cupienda esse, debere illi res suas satis
placere; postremo caueret id petere a populo Romano, quod illi iure
negaretur.  \sec postquam haec atque alia talia dixit neque animus Mari
flectitur, respondit, ubi primum potuisset per negotia publica, facturum
sese quae peteret.  \sec ac postea saepius eadem postulanti fertur
dixisse, ne festinaret abire: satis mature illum cum filio suo
consulatum petiturum. is eo tempore contubernio patris ibidem
militabat. annos natus circiter uiginti. quae res Marium cum pro honore,
quem affectabat, tum contra Metellum uehementer accenderat.  \sec ita
cupidine atque ira, pessimis consultoribus, grassari; neque facto ullo
neque dicto abstinere, quod modo ambitiosum foret; milites, quibus in
hibernis praeerat, laxiore imperio quam antea habere; apud negotiatores,
quorum magna multitudo Vticae erat, criminose simul et magnifice de
bello loqui: dimidia pars exercitus si sibi permitteretur, paucis diebus
Iugurtham in catenis habiturum; ab imperatore consulto trahi, quod homo
inanis et regiae superbiae imperio nimis gauderet.  \sec quae omnia
illis eo firmiora uidebantur, quia diuturnitate belli res familiaris
corruperant et animo cupienti nihil satis festinatur.

\chap erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam nomine Gauda,
Mastanabalis filius, Masinissae nepos, quem Micipsa testamento secundum
heredem scripserat, morbis confectus et ob eam causam mente paulum
imminuta.  \sec cui Metellus petenti, more regum ut sellam iuxta
poneret, item postea custodiae causa turmam equitum Romanorum, utrumque
negauerat: honorem, quod eorum modo foret, quos populus Romanus reges
appellauisset; praesidium, quod contumeliosum in eos foret, si equites
Romani satellites Numidae traderentur.  \sec hunc Marius anxium
aggreditur atque hortatur, ut contumeliarum in imperatorem cum suo
auxilio poenas petat. hominem ob morbos animo parum ualido secunda
oratione extollit: illum regem, ingentem uirum, Masinissae nepotem esse;
si Iugurtha captus aut occisus foret, imperium Numidiae sine mora
habiturum; id adeo mature posse euenire, si ipse consul ad id bellum
missus foret.  \sec itaque et illum et equites Romanos, milites et
negotiatores, alios ipse, plerosque pacis spes impellit, uti Romam ad
suos necessarios aspere in Metellum de bello scribant, Marium
imperatorem poscant.  \sec sic illi a multis mortalibus honestissima
suffragatione consulatus petebatur. simul ea tempestate plebs nobilitate
fusa per legem Mamiliam nouos extollebat. ita Mario cuncta procedere.

\chap interim Iugurtha, postquam omissa deditione bellum incipit, cum
magna cura parare omnia, festinare: cogere exercitum; ciuitatis, quae ab
se defecerant, formidine aut ostentando praemia affectare; communire
suos locos, arma tela aliaque, quae spe pacis amiserat, reficere aut
commercari; seruitia Romanorum allicere et eos ipsos, qui in praesidiis
erant, pecunia temptare; prorsus nihil intactum neque quietum pati,
cuncta agitare.  \sec igitur Vagenses, quo Metellus initio Iugurtha
pacificante praesidium imposuerat, fatigati regis suppliciis neque antea
uoluntate alienati, principes ciuitatis inter se coniurant. nam uulgus,
uti plerumque solet et maxime Numidarum, ingenio mobili, seditiosum
atque discordiosum erat, cupidum nouarum rerum, quieti et otio
aduersum. dein compositis inter se rebus in diem tertium constituunt,
quod is festus celebratusque per omnem Africam ludum et lasciuiam magis
quam formidinem ostentabat.  \sec sed ubi tempus fuit, centuriones
tribunosque militaris et ipsum praefectum oppidi T.~Turpilium Silanum
alius alium domos suas inuitant. eos omnis praeter Turpilium inter
epulas obtruncant, postea milites palantis inermos, quippe in tali die
ac sine imperio, aggrediuntur.  \sec idem plebes facit, pars edocti ab
nobilitate, alii studio talium rerum incitati, quis acta consiliumque
ignorantibus tumultus ipse et res nouae satis placebant.

\chap Romani milites, improuiso metu incerti ignarique, quid potissimum
facerent, trepidare. arce oppidi, ubi signa et scuta erant, praesidium
hostium, portae ante clausae fuga prohibebant; ad hoc mulieres puerique
pro tectis aedificiorum saxa et alia, quae locus praebebat, certatim
mittere.  \sec ita neque caueri anceps malum neque a fortissimis
infirmissimo generi resisti posse: iuxta boni malique, strenui et
inbelles inulti obtruncari. \sec in ea tanta asperitate saeuissimis
Numidis et oppido undique clauso Turpilius praefectus unus ex omnibus
Italicis intactus profugit.  id misericordiane hospitis an pactione aut
casu ita euenerit, parum comperimus, nisi, quia illi in tanto malo
turpis uita integra fama potior fuit, improbus intestabilisque uidetur.

\chap Metellus postquam de rebus Vagae actis comperit, paulisper maestus
ex conspectu abit. deinde ubi ira et aegritudo permixta sunt, cum maxima
cura ultum ire iniurias festinat.  \sec legionem, cum qua hiemabat, et
quam plurimos potest Numidas equites pariter cum occasu solis expeditos
educit et postera die circiter hora tertia peruenit in quandam planitiem
locis paulo superioribus circumuentam.  \sec ibi milites fessos itineris
magnitudine et iam abnuentis omnia docet oppidum Vagam non amplius mille
passuum abesse, decere illos relicuum laborem aequo animo pati, dum pro
ciuibus suis, uiris fortissimis atque miserrimis, poenas caperent;
praeterea praedam benigne ostentat.  \sec sic animis eorum arrectis
equites in primo late, pedites quam artissime ire et signa occultare
iubet.

\chap Vagenses ubi animum aduertere ad se uersum exercitum pergere,
primo, uti erat res, Metellum esse rati portas clausere; deinde ubi
neque agros uastari et eos, qui primi aderant, Numidas equites uident,
rursum Iugurtham arbitrati cum magno gaudio obuii procedunt.  \sec
equites peditesque repente signo dato alii uulgum effusum oppido
caedere, alii ad portas festinare, pars turris capere: ira atque praedae
spes amplius quam lassitudo posse.  \sec ita Vagenses biduum modo ex
perfidia laetati; ciuitas magna et opulens cuncta poenae aut praedae
fuit.  \sec Turpilius, quem praefectum oppidi unum ex omnibus profugisse
supra ostendimus, iussus a Metello causam dicere, postquam sese parum
expurgat, condemnatus uerberatusque capite poenas soluit; nam is ciuis
ex Latio erat.

\chap per idem tempus Bomilcar, cuius impulsu Iugurtha deditionem, quam
metu deseruit, inceperat, suspectus regi et [ipse] eum suspiciens nouas
res cupere, ad perniciem eius dolum quaerere, die noctuque fatigare
animum.  \sec denique omnia temptando socium sibi adiungit Nabdalsam,
hominem nobilem, magnis opibus, clarum acceptumque popularibus suis, qui
plerumque seorsum ab rege exercitum ductare et omnis res exequi solitus
erat, quae Iugurthae fesso aut maioribus asstricto superauerant; ex quo
illi gloria opesque inuentae.  \sec igitur utriusque consilio dies
insidiis statuitur; cetera, uti res posceret, ex tempore parari placuit.
\sec Nabdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna Romanorum
iussus habebat, ne ager inultis hostibus uastaretur.  \sec is postquam
magnitudine facinoris perculsus ad tempus non uenit metusque rem
impediebat, Bomilcar, simul cupidus incepta patrandi et timore soci
anxius, ne omisso uetere consilio nouum quaereret, litteras ad eum per
homines fidelis mittit, in quis mollitiam socordiamque uiri accusare,
testari deos, per quos iurauisset, monere, ne praemia Metelli in pestem
conuerteret: Iugurthae exitium adesse, ceterum suane an Metelli uirtute
periret, id modo agitari; proinde reputaret cum animo suo, praemia an
cruciatum mallet.

\chap sed cum eae litterae allatae, forte Nabdalsa exercito corpore
fessus in lecto quiescebat, \sec ubi cognitis Bomilcaris uerbis primo
cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit.  \sec erat ei
Numida quidam negotiorum curator, fidus acceptusque et omnium
consiliorum nisi nouissimi particeps.  \sec qui postquam allatas
litteras audiuit et ex consuetudine ratus opera aut ingenio suo opus
esse in tabernaculum introiit, dormiente illo epistulam super caput in
puluino temere positam sumit ac perlegit, dein propere cognitis insidiis
ad regem pergit. \sec Nabdalsa paulo post experrectus ubi neque
epistulam repperit et rem omnem, uti acta erat, [ex perfugis] cognouit,
primo indicem persequi conatus, postquam id frustra fuit, Iugurtham
placandi gratia accedit; dicit, quae ipse parauisset facere, perfidia
clientis sui praeuenta; lacrimans obtestatur per amicitiam perque sua
antea fideliter acta, ne super tali scelere suspectum sese haberet.

\chap ad ea rex, aliter atque animo gerebat, placide
respondit. Bomilcare aliisque multis, quos socios insidiarum cognouerat,
interfectis iram oppresserat, ne qua ex eo negotio seditio oreretur.
\sec neque post id locorum Iugurthae dies aut nox ulla quieta fuit:
neque loco neque mortali cuiquam aut tempori satis credere, ciuis
hostisque iuxta metuere, circumspectare omnia et omni strepitu
pauescere, alio $\langle$atque alio$\rangle$ loco, saepe contra decus
regium, noctu requiescere, interdum somno excitus arreptis armis
tumultum facere: ita formidine quasi uecordia exagitari.

\chap igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto ex
perfugis cognouit, rursus tamquam ad integrum bellum cuncta parat
festinatque.  \sec Marium fatigantem de profectione, simul et inuitum et
offensum sibi parum idoneum ratus, domum dimittit.  \sec et Romae plebes
litteris, qua de Metello ac Mario missae erant, cognitis uolenti animo
de ambobus acceperant.  \sec imperatori nobilitas, quae antea decori
fuit, inuidiae esse; at illi alteri generis humilitas fauorem
addiderat. ceterum in utroque magis studia partium quam bona aut mala
sua moderata.  \sec praeterea seditiosi magistratus uulgum exagitare,
Metellum omnibus contionibus capitis arcessere, Mari uirtutem in maius
celebrare.  \sec denique plebes sic accensa, uti opifices agrestesque
omnes, quorum res fidesque in manibus sitae erant. relictis operibus
frequentarent Marium et sua necessaria post illius honorem ducerent.
\sec ita perculsa nobilitate post multas tempestates nouo homini
consulatus mandatur. et postea populus a tribuno plebis T.~Manlio
Mancino rogatus, quem uellet cum Iugurtha bellum gerere, frequens Marium
iussit.  sed paulo ... decreuerat: ea res frustra fuit.

\chap eodem tempore Iugurtha amissis amicis, quorum plerosque ipse
necauerat, ceteri formidine pars ad Romanos, alii ad regem Bocchum
profugerant, cum neque bellum geri sine administris posset et nouorum
fidem in tanta perfidia ueterum experiri periculosum duceret, uarius
incertusque agitabat. neque illi res neque consilium aut quisquam
hominum satis placebat: itinera praefectosque in dies mutare; modo
aduersum hostis, interdum in solitudines pergere; saepe in fuga ac post
paulo in armis spem habere; dubitare, uirtuti an fidei popularium minus
crederet: ita quocumque intenderat, res aduersae erant.  \sec sed inter
eas moras repente sese Metellus cum exercitu ostendit.  Numidae ab
Iugurtha pro tempore parati instructique, dein proelium incipitur.  \sec
qua in parte rex pugnae affuit, ibi aliquamdiu certatum, ceteri eius
omnes milites primo congressu pulsi fugatique. Romani signorum et
armorum [et] aliquanto numero, hostium paucorum potiti; nam ferme
Numidis in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt.

\chap ea fuga Iugurtha impensius modo rebus suis diffidens cum perfugis
et parte equitatus in solitudines, dein Thalam peruenit, in oppidum
magnum atque opulentum, ubi plerique thesauri filiorumque eius multus
pueritiae cultus erat. \sec quae postquam Metello comperta sunt,
quamquam inter Thalam flumenque proximum in spatio milium quinquaginta
loca arida atque uasta esse cognouerat, tamen spe patrandi belli, si
eius oppidi potitus foret, omnis asperitates superuadere ac naturam
etiam uincere aggreditur.  \sec igitur omnia iumenta sarcinis leuari
iubet nisi frumento dierum decem, ceterum utris modo et alia aquae
idonea portari.  \sec praeterea conquirit ex agris quam plurimum potest
domiti pecoris eoque imponit uasa cuiusque modi, sed pleraque lignea
collecta ex tuguriis Numidarum.  \sec ad hoc finitimis imperat, que se
post regis fugam Metello dederant, quam plurimum quisque aquae portaret;
diem locumque, ubi praesto forent, praedicit; \sec ipse ex flumine, quam
proximam oppido aquam esse supra diximus, iumenta onerat: eo modo
instructus ad Thalam proficiscitur.  \sec deinde ubi ad id loci uentum,
quo Numidis praeceperat, et castra posita munitaque sunt, tanta repente
caelo missa uis aquae dicitur, ut ea modo exercitui satis superque
foret.  \sec praeterea commeatus spe amplior, quia Numidae, sicuti
plerique in noua deditione, officia intenderant.  \sec ceterum milites
religione pluuia magis usi, eaque res multum animis eorum addidit, nam
rati sese dis immortalibus curae esse. deinde postero die contra
opinionem Iugurthae ad Thalam perueniunt.  \sec oppidani, qui se locorum
asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, nihilo
segnius bellum parare; idem nostri facere.

\chap sed rex, nihil iam infectum Metello credens, quippe qui omnia,
arma tela, locos tempora, denique naturam ipsam ceteris imperitantem
industria uicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu
profugit. neque postea in ullo loco amplius uno die aut una nocte
moratus, simulabat sese negoti gratia properare, ceterum proditionem
timebat, quam uitare posse celeritate putabat: nam talia consilia per
otium et ex opportunitate capi. \sec at Metellus, ubi oppidanos proelio
intentos, simul oppidum et operibus et loco munitum uidet, uallo
fossaque moenia circumuenit.  \sec dein duobus locis ex copia maxime
idoneis uineas agere, [superque eas] aggerem iacere et super aggerem
impositis turribus opus et administros tutari; \sec contra haec oppidani
festinare, parare; prorsus ab utrisque nihil relicuum fieri. \sec
denique Romani, multo ante labore proeliisque fatigati, post dies
quadraginta quam eo uentum erat, oppido modo potiti; praeda omnis ab
perfugis corrupta.  \sec ii postquam murum arietibus feriri resque suas
afflictas uident, aurum atque argentum et alia, quae prima ducuntur,
domum regiam comportant. ibi uino et epulis onerati illaque et domum et
semet igni corrumpunt, et quas uicti ab hostibus poenas metuerant, eas
ipsi uolentes pependere.

\chap sed pariter cum capta Thala legati ex oppido Lepti ad Metellum
uenerant orantes, uti praesidium praefectumque eo mitteret: Hamilcarem
quendam, hominem nobilem factiosum, nouis rebus studere, aduersum quem
neque imperia magistratuum neque leges ualerent; ni id festinaret, in
summo periculo suam salutem, illorum socios fore.  \sec nam Leptitani
iam inde a principio belli Iugurthini ad Bestiam consulem et postea
Romam miserant amicitiam societatemque rogatum.  \sec deinde ubi ea
impetrata, semper boni fidelesque mansere et cuncta a Bestia, Albino
Metelloque imperata naue fecerant. \sec itaque ab imperatore facile quae
petebant adepti. emissae eo cohortes Ligurum quattuor et C.~Annius
praefectus.

\chap id oppidum ab Sidoniis conditum est, quos accepimus profugos ob
discordias ciuilis nauibus in eos locos uenisse, ceterum situm inter
duas Syrtis, quibus nomen ex re inditum.  \sec nam duo sunt sinus prope
in extrema Africa, impares magnitudine, pari natura; quorum proxima
terrae praealta sunt, cetera uti fors tulit alta alia, alia in
tempestate uadosa. \sec nam ubi mare magnum esse et saeuire uentis
coepit. limum harenamque et saxa ingentia fluctus trahunt: ita facies
locorum cum uentis simul mutatur.  \sec Syrtes ab tractu nominatae. eius
ciuitatis lingua modo conuersa conubio Numidarum, legum cultusque
pleraque Sidonica; quae eo facilius retinebant, quod procul ab imperio
regis aetatem agebant.  \sec inter illos et frequentem Numidiam multi
uastique loci erant.

\chap sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum negotia uenimus, non
indignum uidetur egregium atque mi\-ra\-bi\-le facinus duorum
Carthaginiensium memorare; eam rem nos locus admonuit.  \sec qua
tempestate Car\-tha\-gin\-i\-en\-ses pleraque Africa imperitabant,
Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere.  \sec ager in medio
harenosus, una specie; neque flumen neque mons erat, qui finis eorum
discerneret. quae res eos in magno diuturnoque bello inter se habuit.
\sec postquam utrimque legiones, item classes saepe fusae fugataeque et
alteri alteros aliquantum attriueret. ueriti, ne mox uictos uictoresque
defessos alius aggrederetur, per indutias sponsionem faciunt, uti certo
die legati domo proficiscerentur: quo in loco inter se obuii fuissent,
is communis utriusque populi finis haberetur.  \sec igitur Carthagine
duo fratres missi, quibus nomen Philaenis erat, maturauere iter pergere,
Cyrenenses tardius iere. id socordiane an casu acciderit, parum cognoui.
\sec ceterum solet in illis locis tempestas haud secus atque in mari
retinere. nam ubi per loca aequalia et nuda gignentium uentus coortus
harenam humo excitauit, ea magna ui agitata ora oculosque implere solet:
ita prospectu impedito morari iter.  \sec postquam Cyrenenses aliquanto
posteriores se esse uident et ob rem corruptam domi poenas metuont,
criminari Carthaginiensis ante tempus domo digressos, conturbare rem,
denique omnia malle quam uicti abire.  \sec sed cum Poeni aliam
condicionem, tantummodo aequam, peterent, Graeci optionem
Carthaginiensium faciunt, ut uel illi, quos finis populo suo peterent,
ibi uiui obruerentur, uel eadem condicione sese quem in locum uellent
processuros.  \sec Philaeni condicione probata seque uitamque suam rei
publicae condonauere: ita uiui obruti.  \sec Carthaginienses in eo loco
Philaenis fratribus aras consecrauere, aliique illis domi honores
instituti. nunc ad rem redeo.

\chap Iugurtha postquam amissa Thala nihil satis firmum contra Metellum
putat, per magnas solitudines cum paucis profectus peruenit ad Gaetulos,
genus hominum ferum incultumque et eo tempore ignarum nominis
Romani. \sec eorum multitudinem in unum cogit ac paulatim consuefacit
ordines habere, signa sequi, imperium obseruare, item alia militaria
facere.  \sec praeterea regis Bocchi proximos magnis muneribus et
maioribus promissis ad studium sui perducit, quis adiutoribus regem
aggressus impellit, uti aduersus Romanos bellum incipiat.  \sec id ea
gratia facilius proniusque fuit, quod Bocchus initio huiusce belli
legatos Romam miserat foedus et amicitiam petitum, \sec quam rem
opportunissimam incepto bello pauci impediuerant caeci auaritia, quis
omnia honesta atque inhonesta uendere mos erat.  \sec et iam antea
Iugurthae filia Boccho nupserat, uerum ea necessitudo apud Numidas
Maurosque leuis ducitur, quia singuli pro opibus quisque quam plurimas
uxores, denas alii, alii pluris habent, sed reges eo amplius.  \sec ita
animus multitudine distrahitur: nulla pro socia obtinet, pariter omnes
uiles sunt.

\chap igitur in locum ambobus placitum exercitus conueniunt.  ibi fide
data et accepta Iugurtha Bocchi animum oratione accendit: Romanos
iniustos, profunda auaritia, communis omnium hostis esse; eandem illos
causam belli cum Boccho habere, quam secum et cum aliis gentibus,
libidinem imperitandi, quis omnia regna aduersa sint; tum sese, paulo
ante Carthaginiensis, item regem Persen, post uti quisque opulentissimus
uideatur, ita Romanis hostem fore.  \sec his atque aliis talibus dictis
ad Cirtam oppidum iter constituunt, quod ... ibique Metellus praedam
captiuosque et impedimenta locauerat.  \sec ita Iugurtha ratus aut capta
urbe operae pretium fore aut, si Romanus auxilio suis uenisset, proelio
sese certaturos.  \sec nam callidus id modo festinabat, Bocchi pacem
imminuere, ne moras agitando aliud quam bellum mallet.

\chap imperator postquam de regum societate cognouit, non temere neque,
uti saepe iam uicto Iugurtha consueuerat, omnibus locis pugnandi copiam
facit. ceterum haud procul ab Cirta castris munitis reges opperitur,
melius esse ratus cognitis Mauris, quoniam is nouos hostis accesserat,
ex commodo pugnam facere.  \sec interim Roma per litteras certior fit
prouinciam Numidiam Mario datam; nam consulem factum ante
acceperat. quibus rebus supra bonum aut honestum perculsus neque
lacrimas tenere neque moderari linguam, uir egregius in aliis artibus
nimis molliter aegritudinem pati.  \sec quam rem alii in superbiam
uertebant, alii bonum ingenium contumelia accensum esse, multi quod iam
parta uictoria ex manibus eriperetur. nobis satis cognitum est illum
magis honore Mari quam iniuria sua excruciatum, neque tam anxie laturum
fuisse, si adempta prouincia alii quam Mario traderetur.

\chap igitur eo dolore impeditus et quia stultitiae uidebatur alienam
rem periculo suo curare, legatos ad Bocchum mittit postulatum, ne sine
causa hostis populo Romano fieret: habere tum magnam copiam societatis
amicitiaeque coniungendae, quae potior bello esset, et, quamquam opibus
suis confideret, tamen non debere incerta pro certis mutare.  omne
bellum sumi facile, ceterum aegerrime desinere; non in eiusdem potestate
initium eius et finem esse; incipere cuiuis etiam ignauo licere, deponi
cum uictores uelint.  proinde sibi regnoque suo consuleret neu florentis
res suas cum Iugurthae perditis misceret.  \sec ad ea rex satis placide
uerba facit: sese pacem cupere, sed Iugurthae fortunarum misereri; si
eadem illi copia fieret, omnia conuentura.  \sec rursus imperator contra
postulata Bocchi nuntios mittit; ille probare partim, alia abnuere. eo
modo saepe ab utroque missis remissisque nuntiis tempus procedere, et ex
Metelli uoluntate bellum intactum trahi.

\chap at Marius, ut supra diximus, cupientissima plebe consul factus,
postquam ei prouinciam Numidiam popuIus iussit, antea iam infestus
nobilitati, tum uero multus atque ferox instare; singulos modo, modo
uniuersos laedere; dictitare sese consulatum ex uictis illis spolia
cepisse, alia praeterea magnifica pro se et illis dolentia.  \sec
interim quae bello opus erant, prima habere: postulare legionibus
supplementum, auxilia a populis et regibus arcessere, praeterea ex Latio
sociisque fortissimum quemque, plerosque militiae, paucos fama cognitos,
accire et ambiendo cogere homines emeritis stipendiis secum proficisci.
\sec neque illi senatus, quamquam aduersus erat, de ullo negotio abnuere
audebat. ceterum supplementum etiam laetus decreuerat, quia neque plebi
militia uolenti putabatur et Marius aut belli usum aut studia uulgi
amissurus. sed ea res frustra sperata: tanta libido cum Mario eundi
plerosque inuaserat.  \sec sese quisque praeda locupletem fore, uictorem
domum rediturum, alia huiusce modi animis trahebant, et eos non paulum
oratione sua Marius arrexerat.  \sec nam postquam omnibus quae
postulauerat, decretis milites scribere uult, hortandi causa simul et
nobilitatem, uti consueuerat, exagitandi contionem populi
aduocauit. deinde hoc modo disseruit:

\chap `scio ego, Quirites, plerosque non isdem artibus imperium a uobis
petere et, postquam adepti sunt, gerere: primo industrios supplices
modicos esse, dein per ignauiam et superbiam aetatem agere. sed mihi
contra ea uidetur: \sec nam quo pluris est uniuersa res publica quam
consulatus aut praetura, eo maiore cura illam administrari quam haec
peti debere. \sec neque me fallit, quantum cum maximo uestro beneficio
negoti sustineam.  bellum parare simul et aerario parcere, cogere ad
militiam eos quos nolis offendere, domi forisque omnia curare et ea
agere inter inuidos occursantis factiosos opinione, Quirites, asperius
est.  \sec ad hoc, alii si deliquere, uetus nobilitas, maiorum fortia
facta, cognatorum et affinium opes, multae clientelae, omnia haec
praesidio assunt; mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse est
uirtute et innocentia tutari; nam alia infirma sunt.  \sec et illud
intellego, Quirites, omnium ora in me conuersa esse, aequos bonosque
fauere---quippe mea bene facta rei publicae procedunt---, nobilitatem
locum inuadendi quaerere.  \sec quo mihi acrius annitendum est, uti
neque uos capiamini et illi frustra sint. \sec ita ad hoc aetatis a
pueritia fui, uti omnis labores et pericula consueta habeam.  \sec quae
ante uestra beneficia gratuito faciebam, ea uti accepta mercede deseram,
non est consilium, Quirites.  \sec illis difficile est in potestatibus
temperare, qui per ambitionem sese probos simulauere; mihi, qui omnem
aetatem in optimis artibus egi, bene facere iam ex consuetudine in
naturam uertit. \sec bellum me gerere cum Iugurtha iussistis, quam rem
nobilitas aegerrime tulit. quaeso, reputate cum animis uestris, num id
mutare melius sit, si quem ex illo globo nobilitatis ad hoc aut aliud
tale negotium mittatis, hominem ueteris prosapiae ac multarum imaginum
et nullius stipendi: scilicet ut in tanta re ignarus omnium trepidet,
festinet, sumat aliquem ex populo monitorem offici sui.  \sec ita
plerumque euenit, ut, quem uos imperare iussistis, is sibi imperatorem
alium quaerat.  \sec atque ego scio, Quirites, qui, postquam consules
facti sunt, et acta maiorum et Graecorum militaria praecepta legere
coeperint: praeposteri homines, nam gerere quam fieri tempore posterius,
re atque usu prius est.  \sec comparate nunc, Quirites, cum illorum
superbia me hominem nouum.  quae illi audire aut legere solent, eorum
partem uidi, alia egomet gessi; quae illi litteris, ea ego militando
didici.  \sec nunc uos existimate, facta an dicta pluris
sint. contemnunt nouitatem meam, ego illorum ignauiam; mihi fortuna,
illis probra obiectantur.  \sec quamquam ego naturam unam et communem
omnium existimo, sed fortissimum quemque generosissimum.  \sec ac si iam
ex patribus Albini aut Bestiae quaeri posset, mene an illos ex se gigni
maluerint, quid responsuros creditis nisi sese liberos quam optimos
uoluisse?  \sec quod si iure me despiciunt, faciant item maioribus suis,
quibus, uti mihi, ex uirtute nobilitas coepit.  \sec inuident honori
meo: ergo inuideant labori, innocentiae, periculis etiam meis, quoniam
per haec illum cepi.  \sec uerum homines corrupti superbia ita aetatem
agunt, quasi uestros honores contemnant; ita hos petunt, quasi honeste
uixerint. \sec ne illi falsi sunt, qui diuersissimas res pariter
expectant, ignauiae uoluptatem et praemia uirtutis.  \sec atque etiam,
cum apud uos aut in senatu uerba faciunt, pleraque oratione maiores suos
extollunt: eorum fortia facta memorando clariores sese putant. quod
contra est.  \sec nam quanto uita illorum praeclarior, tanto horum
socordia flagitiosior. \sec et profecto ita se res habet: maiorum gloria
posteris quasi lumen est, neque bona neque mala eorum in occulto
patitur.  \sec huiusce rei ego inopiam fateor, Quirites, uerum, id quod
multo praeclarius est, meamet facta mihi dicere licet.  nunc uidete,
quam iniqui sint.  \sec quod ex aliena uirtute sibi arrogant, id mihi ex
mea non concedunt, scilicet quia imagines non habeo et quia mihi noua
nobilitas est, quam certe peperisse melius est quam acceptam corrupisse.
\sec equidem ego non ignoro, si iam mihi respondere uelint, abunde illis
facundam et compositam orationem fore. sed in maximo uestro beneficio
cum omnibus locis meque uosque maledictis lacerent, non placuit
reticere, ne quis modestiam in conscientiam duceret.  \sec nam me quidem
ex animi mei sententia nulla oratio laedere potest: quippe uera necesse
est bene praedicent, falsa uita moresque mei superant.  \sec sed quoniam
uestra consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maximum negotium
imposuistis, etiam atque etiam reputate, num eorum paenitendum sit.
\sec non possum fidei causa imagines neque triumphos aut consulatus
maiorum meorum ostentare, at, si res postulet, hastas, uexillum,
phaleras, alia militaria dona, praeterea cicatrices aduerso corpore.
\sec hae sunt meae imagines, haec nobilitas, non hereditate relicta, ut
illa illis, sed quae ego meis plurimis laboribus et periculis quaesiui.
\sec non sunt composita uerba mea: parui id facio. ipsa se uirtus satis
ostendit; illis artificio opus est, ut turpia facta oratione tegant.
\sec neque litteras Graecas didici: parum placebat eas discere, quippe
quae ad uirtutem doctoribus nihil profuerant.  \sec at illa multo optima
rei publicae doctus sum: hostem ferire, praesidia agitare, nihil metuere
nisi turpem famam, hiemem et aestatem iuxta pati, humi requiescere,
eodem tempore inopiam et laborem tolerare.  \sec his ego praeceptis
milites hortabor, neque illos arte colam, me opulenter, neque gloriam
meam, laborem illorum faciam.  \sec hoc est utile, hoc ciuile
imperium. namque cum tute per mollitiem agas, exercitum supplicio
cogere, id est dominum, non imperatorem esse.  \sec haec atque alia
talia maiores uestri faciendo seque remque publicam celebrauere.  \sec
quis nobilitas freta, ipsa dissimilis moribus, nos illorum aemulos
contemnit et omnis honores non ex merito, sed quasi debitos a uobis
repetit.  \sec ceterum homines superbissimi procul errant. maiores eorum
omnia quae licebat illis reliquere: diuitias, imagines, memoriam sui
praeclaram; uirtutem non reliquere, neque poterant: ea sola neque datur
dono neque accipitur.  \sec sordidum me et incultis moribus aiunt, quia
parum scite conuiuium exorno neque histrionem ullum neque pluris preti
coquum quam uilicum habeo. quae mihi libet confiteri, Quirites. \sec nam
ex parente meo et ex aliis sanctis uiris ita accepi, munditias
mulieribus, uiris laborem conuenire, omnibusque bonis oportere plus
gloriae quam diuitiarum esse; arma, non supellectilem decori esse.  \sec
quin ergo, quod iuuat, quod carum aestimant, id semper faciant: ament,
potent; ubi adulescentiam habuere, ibi senectutem agant, in conuiuiis,
dediti uentri et turpissimae parti corporis; sudorem, puluerem et alia
talia relinquant nobis, quibus illa epulis iucundiora sunt. uerum non
ita est.  \sec nam ubi se flagitiis dedecorauere turpissimi uiri,
bonorum praemia ereptum eunt.  \sec ita iniustissime luxuria et ignauia,
pessimae artes, illis, qui coluere eas, nihil officiunt, rei publicae
innoxiae cladi sunt.  \sec nunc quoniam illis, quantum mei mores, non
illorum flagitia poscebant, respondi, pauca de re publica loquar. \sec
primum omnium de Numidia bonum habete animum, Quirites. nam quae ad hoc
tempus Iugurtham tutata sunt, omnia remouistis: auaritiam, imperitiam
atque superbiam.  deinde exercitus ibi est locorum sciens, sed mehercule
magis strenuos quam felix.  \sec nam magna pars eius auaritia aut
temeritate ducum attrita est.  \sec quam ob rem uos, quibus militaris
aetas est, annitimini mecum et capessite rem publicam, neque quemquam ex
calamitate aliorum aut imperatorum superbia metus ceperit. egomet in
agmine [a]ut in proelio consultor idem et socius periculi uobiscum
adero, meque uosque in omnibus rebus iuxta geram.  \sec et profecto dis
iuuantibus omnia matura sunt: uictoria, praeda, laus.  quae si dubia aut
procul essent, tamen omnis bonos rei publicae subuenire decebat.  \sec
etenim nemo ignauia immortalis factus est, neque quisquam parens
liberis, uti aeterni forent, optauit, magis uti boni honestique uitam
exigerent.  \sec plura dicerem, Quirites, si timidis uirtutem uerba
adderent; nam strenuis abunde dictum puto.'

\chap huiusce modi oratione habita Marius, postquam plebis animos
arrectos uidet, propere commeatu, stipendio, armis aliisque utilibus
nauis onerat, cum his A.~Manlium legatum proficisci iubet.  \sec ipse
interea milites scribere, non more maiorum neque ex classibus, sed uti
libido cuiusque erat, capite censos plerosque.  \sec id factum alii
inopia bonorum, alii per ambitionem consulis memorabant, quod ab eo
genere celebratus auctusque erat et homini potentiam quaerenti
egentissimus quisque opportunissimus, cui neque sua cara, quippe quae
nulla sunt, et omnia cum pretio honesta uidentur.  \sec igitur Marius
cum aliquanto maiore numero, quam decretum erat, in Africam profectus
paucis diebus Vticam aduehitur.  \sec exercitus ei traditur a P.
Rutilio legato; nam Metellus conspectum Mari fugerat, ne uideret ea,
quae audita animus tolerare nequiuerat.

\chap sed consul expletis legionibus cohortibusque auxiliariis in agrum
fertilem et praeda onustum proficiscitur, omnia ibi capta militibus
donat; dein castella et oppida natura et uiris parum munita aggreditur,
proelia multa, ceterum leuia, alia aliis locis facere.  \sec interim
noui milites sine metu pugnae adesse, uidere fugientis capi aut occidi,
fortissimum quemque tutissimum, armis libertatem patriam parentisque et
alia omnia tegi, gloriam atque diuitias quaeri. \sec sic breui spatio
noui ueteresque coaluere, et uirtus omnium aequalis facta. \sec at
reges, ubi de aduentu Mari cognouerunt, diuersi in locos difficilis
abeunt. ita Iugurthae placuerat, speranti mox effusos hostis inuadi
posse, Romanos sicuti plerosque remoto metu laxius licentiusque futuros.

\chap Metellus interea Romam profectus contra spem suam laetissimis
animis accipitur, plebi patribusque, postquam inuidia decesserat, iuxta
carus.  \sec sed Marius impigre prudenterque suorum et hostium res
pariter attendere: cognoscere, quid boni utrisque aut contra esset,
explorare itinera regum, consilia et insidias eorum anteuenire, nihil
apud se remissum neque apud illos tutum pati.  \sec itaque et Gaetulos
et Iugurtham ex sociis nostris praedas agentis saepe aggressus in
itinere fuderat ipsumque regem haud procul ab oppido Cirta armis
exuerat.  \sec quae postquam gloriosa modo neque belli patrandi
cognouit, statuit urbis, quae uiris aut loco pro hostibus et aduersum se
opportunissimae erant, singulas circumuenire: ita Iugurtham aut
praesidiis nudatum $\langle$iri$\rangle$, si ea pateretur, aut proelio
certaturum.  \sec nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat: uelle populi
Romani amicitiam; ne quid ab se hostile timeret.  \sec id simulaueritne,
quo improuisus grauior accideret, an mobilitate ingeni pacem atque
bellum mutare solitus, parum exploratum est.

\chap sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita adire, partim
ui, alia metu aut praemia ostentando auertere ab hostibus.  \sec ac
primo mediocria gerebat, existimans Iugurtham ob suos tutandos in manus
uenturum.  \sec sed ubi illum procul abesse et aliis negotiis intentum
accepit, maiora et magis aspera aggredi tempus uisum est.  \sec erat
inter ingentis solitudines oppidum magnum atque ualens nomine Capsa,
cuius conditor Hercules Libys memorabatur.  eius ciues apud Iugurtham
immunes, leui imperio et ob ea fidelissimi habebantur, muniti aduersum
hostis non moenibus modo et armis atque uiris, uerum etiam multo magis
locorum asperitate.  \sec nam praeter oppido propinqua alia omnia uasta,
inculta, egentia aquae, infesta serpentibus, quarum uis sicuti omnium
ferarum inopia cibi acrior. ad hoc natura serpentium ipsa perniciosa
siti magis quam alia re accenditur.  \sec eius potiendi Marium maxima
cupido inuaserat, cum propter usum belli tum quia res aspera uidebatur
et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, haud dissimiliter situm
munitumque, nisi quod apud Thalam non longe a moenibus aliquot fontes
erant, Capsenses una modo atque ea intra oppidum iugi aqua, cetera
pluuia utebantur.  \sec id ibique et in omni Africa, quae procul a mari
incultius agebat, eo facilius tolerabatur, quia Numidae plerumque lacte
et ferina carne uescebantur et neque salem neque alia irritamenta gulae
quaerebant: \sec cibus illis aduersum famem atque sitim, non libidini
neque luxuriae erat.

\chap igitur consul omnibus exploratis, credo dis fretus---nam contra
tantas difficultates consilio satis prouidere non poterat, quippe etiam
frumenti inopia temptabatur, quia Numidae pabulo pecoris magis quam aruo
student et, quodcumque natum fuerat, iussu regis in loca munita
contulerant, ager autem aridus et frugum uacuos ea tempestate, nam
aestatis extremum erat---, tamen pro rei copia satis prouidenter
exornat.  \sec pecus omne, quod superioribus diebus praedae fuerat,
equitibus auxiliariis agendum attribuit, A.~Manlium legatum cum
cohortibus expeditis ad oppidum Laris, ubi stipendium et commeatum
locauerat, ire iubet dicitque se praedabundum post paucos dies eodem
uenturum.  sic incepto suo occultato pergit ad flumen Tanain.

\chap ceterum in itinere cottidie pecus exercitui per centurias, item
turmas aequaliter distribuerat et, ex coriis utres uti fierent, curabat;
simul inopiam frumenti lenire et ignaris omnibus parare quae mox usui
forent. denique sexto die, cum ad flumen uentum est, maxima uis utrium
effecta.  \sec ibi castris leui munimento positis milites cibum capere
atque, uti simul cum occasu solis egrederentur, paratos esse iubet,
omnibus sarcinis abiectis aqua modo seque et iumenta onerare.  \sec dein
postquam tempus uisum, castris egreditur, noctemque totam itinere facto
consedit; idem proxima facit; dein tertia multo ante lucis aduentum
peruenit in locum tumulosum ab Capsa non amplius duum milium interuallo,
ibique quam occultissime potest cum omnibus copiis opperitur.  \sec sed
ubi dies coepit et Numidae nihil hostile metuentes multi oppido egressi,
repente omnem equitatum et cum iis uelocissimos pedites cursu tendere ad
Capsam et portas obsidere iubet; deinde ipse intentus propere sequi
neque milites praedari sinere.  \sec quae postquam oppidani cognouere,
res trepidae, metus ingens, malum improuisum, ad hoc pars ciuium extra
moenia in hostium potestate coegere, uti deditionem facerent.  \sec
ceterum oppidum incensum, Numidae puberes interfecti, alii omnes
uenumdati, praeda militibus diuisa.  \sec id facinus contra ius belli
non auaritia neque scelere consulis admissum, sed quia locus Iugurthae
opportunus, nobis aditu difficilis, genus hominum mobile, infidum, ante
neque beneficio neque metu coercitum.

\chap postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommodo peregit,
magnus et clarus antea, maior atque clarior haberi coepit. \sec omnia
non bene consulta in uirtutem trahebantur: milites, modesto imperio
habiti simul et locupletes, ad caelum ferre; Numidae magis quam mortalem
timere; postremo omnes, socii atque hostes, credere illi aut mentem
diuinam esse aut deorum nutu cuncta portendi.  \sec sed consul, ubi ea
res bene euenit, ad alia oppida pergit, pauca repugnantibus Numidis
capit, plura $\langle$deserta$\rangle$ propter Capsensium miserias igni
corrumpit: luctu atque caede omnia complentur.  \sec denique multis
locis potitus ac plerisque exercitu incruento aliam rem aggreditur, non
eadem asperitate qua Capsensium, ceterum haud secus difficilem.  \sec
namque haud longe a flumine Muluccha, quod Iugurthae Bocchique regnum
diiungebat, erat inter ceteram planitiem mons saxeus, mediocri castello
satis patens, in immensum editus, uno perangusto aditu relicto; nam
omnis natura uelut opere atque consulto praeceps.  \sec quem locum
Marius, quod ibi regis thesauri erant, summa ui capere intendit. sed ea
res forte quam consilio melius gesta.  \sec nam castello uirorum atque
armorum satis $\langle$et$\rangle$ magna uis [et] frumenti et fons
aquae; aggeribus turribusque et aliis machinationibus locus importunus;
iter castellanorum angustum admodum, utrimque praecisum.  \sec ea uineae
cum ingenti periculo frustra agebantur; nam cum eae paulo processerant,
igni aut lapidibus corrumpebantur.  \sec milites neque pro opere
consistere propter iniquitatem loci neque inter uineas sine periculo
administrare: optimus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus augeri.

\chap at Marius multis diebus et laboribus consumptis anxius trahere cum
animo suo, omitteretne inceptum, quoniam frustra erat, an fortunam
opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat. \sec quae cum multos dies
noctisque aestuans agitaret, forte quidam Ligus, ex cohortibus
auxiliariis miles gregarius, castris aquatum egressus haud procul ab
latere castelli, quod auersum proeliantibus erat, animum aduertit inter
saxa repentis cocleas, quarum cum unam atque alteram, dein plures
peteret, studio legendi paulatim prope ad summum montis egressus est.
\sec ubi postquam solitudinem intellexit, more ingeni humani cupido
difficilia faciendi animum $\langle$alio$\rangle$ uertit.  \sec et forte
in eo loco grandis ilex coaluerat inter saxa, paulum modo prona, deinde
inflexa atque aucta in altitudinem, quo cuncta gignentium natura
fert. cuius ramis modo, modo eminentibus saxis nisus Ligus in castelli
planitiem peruenit, quod cuncti Numidae intenti proeliantibus aderant.
\sec exploratis omnibus, quae mox usui fore ducebat, eadem regreditur,
non temere, uti ascenderat, sed temptans omnia et circumspiciens.  \sec
itaque Marium propere adit, acta edocet, hortatur, ab ea parte qua ipse
ascenderat castellum temptet, pollicetur sese itineris periculique
ducem.  \sec Marius cum Ligure promissa eius cognitum ex praesentibus
misit.  quorum uti cuiusque ingenium erat, ita rem difficilem aut
facilem nuntiauere; consulis animus tamen paulum arrectus.  \sec itaque
ex copia tubicinum et cornicinum numero quinque quam uelocissimos
delegit et cum iis, praesidio qui forent, quattuor centuriones, omnisque
Liguri parere iubet et ei negotio proximum diem constituit.

\chap sed ubi ex praecepto tempus uisum, paratis compositisque omnibus
ad locum pergit. ceterum illi, qui escensuri erant, praedocti ab duce
arma ornatumque mutauerant: capite atque pedibus nudis, uti prospectus
nisusque per saxa facilius foret; super terga gladii et scuta, uerum ea
Numidica ex coriis, ponderis gratia simul et offensa quo leuius
streperent.  \sec igitur praegrediens Ligus saxa et si quae uetustate
radices eminebant, laqueis uinciebat, quibus alleuati milites facilius
escenderent, interdum timidos insolentia itineris leuare manu; ubi paulo
asperior ascensus erat, singulos prae se inermos mittere, deinde ipse
cum illorum armis sequi; quae dubia nisui uidebantur, potissimus
temptare ac saepius eadem ascendens descendensque, dein statim
digrediens ceteris audaciam addere.  \sec igitur diu multumque fatigati
tandem in castellum perueniunt, desertum ab ea parte, quod omnes sicut
aliis diebus aduersum hostis aderant. Marius ubi ex nuntiis quae Ligus
egerat cognouit, quamquam toto die intentos proelio Numidas habuerat,
tum uero cohortatus milites et ipse extra uineas egressus, testudine
acta succedere et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus
eminus terrere.  \sec at Numidae, saepe antea uineis Romanorum
subuersis, item incensis, non castelli moenibus sese tutabantur, sed pro
muro dies noctisque agitare, male dicere Romanis ac Mario uecordiam
obiectare, militibus nostris Iugurthae seruitium minari, secundis rebus
feroces esse.  \sec interim omnibus, Romanis hostibusque, proelio
intentis, magna utrimque ui pro gloria atque imperio his illis pro
salute certantibus, repente a tergo signa canere; ac primo mulieres et
pueri, qui uisum processerant, fugere, deinde uti quisque muro proximus
erat, postremo cuncti, armati inermesque.  \sec quod ubi accidit, eo
acrius Romani instare, fundere ac plerosque tantummodo sauciare, dein
super occisorum corpora uadere, auidi gloriae certantes murum petere,
neque quemquam omnium praeda morari.  \sec sic forte correcta Mari
temeritas gloriam ex culpa inuenit.

\chap ceterum, dum ea res geritur, L.~Sulla quaestor cum magno equitatu
in castra uenit, quos uti ex Latio et a sociis cogeret, Romae relictus
erat.  \sec sed quoniam nos tanti uiri res admonuit, idoneum uisum est
de natura cultuque eius paucis dicere. neque enim alio loco de Sullae
rebus dicturi sumus et L.~Sisenna, optime et diligentissime omnium, qui
eas res dixere, persecutus, parum mihi libero ore locutus uidetur.  \sec
igitur Sulla gentis patriciae nobilis fuit, familia prope iam extincta
maiorum ignauia, litteris Graecis atque Latinis iuxta [atque doctissime]
eruditus, animo ingenti, cupidus uoluptatum, sed gloriae cupidior; otio
luxuriose esse, tamen ab negotiis numquam uoluptas remorata, nisi quod
de uxore potuit honestius consuli; facundus, callidus et amicitia
facilis, ad simulanda negotia altitudo ingeni incredibilis, multarum
rerum ac maxime pecuniae largitor.  \sec atque illi felicissimo omnium
ante ciuilem uictoriam numquam super industriam fortuna fuit, multique
dubitauere, fortior an felicior esset. nam postea quae fecerit, incertum
habeo pudeat an pigeat magis disserere.

\chap igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque in
castra Mari cum equitatu uenit, rudis antea et ignarus belli,
sollertissimus omnium in paucis tempestatibus factus est.  \sec ad hoc
milites benigne appellare, multis rogantibus, aliis per se ipse dare
beneficia, inuitus accipere, sed ea properantius quam aes mutuum
reddere, ipse ab nullo repetere, magis id laborare, ut illi quam plurimi
deberent, ioca atque seria cum humillimis agere, in operibus, \sec in
agmine atque ad uigilias multus adesse, neque interim, quod praua
ambitio solet, consulis aut cuiusquam boni famam laedere, tantummodo
neque consilio neque manu priorem alium pati, plerosque anteuenire.
\sec quibus rebus et artibus breui Mario militibusque carissimus factus.

\chap at Iugurtha, postquam oppidum Capsam aliosque locos munitos et
sibi utilis simul et magnam pecuniam amiserat, ad Bocchum nuntios
mittit: quam primum in Numidiam copias adduceret; proeli faciendi tempus
adesse.  \sec quem ubi cunctari accepit et dubium belli atque pacis
rationes trahere, rursus uti antea proximos eius donis corrupit, ipsique
Mauro pollicetur Numidiae partem tertiam, si aut Romani Africa expulsi
aut integris suis finibus bellum compositum foret.  \sec eo praemio
illectus Bocchus cum magna multitudine Iugurtham accedit.  ita amborum
exercitu coniuncto Marium, iam in hiberna proficiscentem, uix decima
parte die relicua inuadunt, rati noctem, quae iam aderat, et uictis sibi
munimento fore et, si uicissent, nullo impedimento, quia locorum
scientes erant, contra Romanis utrumque casum in tenebris difficiliorem
fore.  \sec igitur simul consul ex multis de hostium aduentu cognouit,
et ipsi hostes aderant, et prius quam exercitus aut instrui aut sarcinas
colligere, denique ante quam signum aut imperium ullum accipere quiuit,
equites Mauri atque Gaetuli, non acie neque ullo more proeli sed
cateruatim, uti quosque fors conglobauerat, in nostros incurrunt.  \sec
qui omnes trepidi improuiso metu ac tamen uirtutis memores aut arma
capiebant aut capientis alios ab hostibus defensabant; pars equos
escendere, obuiam ire hostibus; pugna latrocinio magis quam proelio
similis fieri. sine signis, sine ordinibus equites peditesque permixti
cedere alius, alius obtruncari, multi contra aduersos acerrime pugnantes
ab tergo circumueniri; neque uirtus neque arma satis tegere, quia hostes
numero plures et undique circumfusi erant.  denique Romani ueteres
nouique ... et ob ea scientes belli, si quos locus aut casus
coniunxerat, orbis facere atque ita ab omnibus partibus simul tecti et
instructi hostium uim sustentabant.

\chap neque in eo tam aspero negotio Marius territus aut magis quam
antea demisso animo fuit, sed cum turma sua, quam ex fortissimis magis
quam familiarissimis parauerat, uagari passim ac modo laborantibus suis
succurrere, modo hostis, ubi confertissimi obstiterant, inuadere; manu
consulere militibus, quoniam imperare conturbatis omnibus non poterat.
\sec iamque dies consumptus erat, cum tamen barbari nihil remittere
atque, uti reges praeceperant, noctem pro se rati acrius instare. \sec
tum Marius ex copia rerum consilium trahit atque, uti suis receptui
locus esset, collis duos propinquos inter se occupat, quorum in uno
castris parum amplo fons aquae magnus erat, alter usui opportunus, quia
magna parte editus et praeceps pauca munimenta quaerebat.  \sec ceterum
apud aquam Sullam cum equitibus noctem agitare iubet, ipse paulatim
dispersos milites neque minus hostibus conturbatis in unum contrahit,
dein cunctos pleno gradu in collem subducit.  \sec ita reges loci
difficultate coacti proelio deterrentur, neque tamen suos longius abire
sinunt, sed utroque colle multitudine circumdato effusi consedere.  \sec
dein crebris ignibus factis plerumque noctis barbari more suo laetari,
exultare, strepere uocibus; et ipsi duces feroces, quia non fugerant,
pro uictoribus agere.  \sec sed ea cuncta Romanis ex tenebris et
editioribus locis facilia uisu magnoque hortamento erant.

\chap plurimum uero Marius imperitia hostium confirmatus quam maximum
silentium haberi iubet, ne signa quidem, uti per uigilias solebant,
canere. deinde ubi lux aduentabat, defessis iam hostibus ac paulo ante
somno captis, de improuiso uigiles, item cohortium turmarum legionum
tubicines simul omnis signa canere, milites clamorem tollere atque
portis erumpere iubet.  \sec Mauri atque Gaetuli, ignoto et horribili
sonitu repente exciti, neque fugere neque arma capere neque omnino
facere aut prouidere quicquam poterant: \sec ita cunctos strepitu
clamore, nullo subueniente, nostris instantibus, tumultu formidine
[terrore] quasi uecordia ceperat. denique omnes fusi fugatique arma et
signa militaria pleraque capta, pluresque eo proelio quam omnibus
superioribus interempti. nam somno et metu insolito impedita fuga.

\chap dein Marius, uti coeperat, in hiberna $\langle$perg$\rangle$it:
$\langle$nam$\rangle$ propter commeatum in oppidis maritimis agere
decreuerat; neque tamen uictoria socors aut insolens factus, sed pariter
atque in conspectu hostium quadrato agmine incedere.  \sec Sulla cum
equitatu apud dextimos, in sinistra parte [A.~] Manlius cum funditoribus
et sagittariis, praeterea cohortis Ligurum curabat.  primos et extremos
cum expeditis manipulis tribunos locauerat.  \sec perfugae, minime cari
et regionum scientissimi, hostium iter explorabant. simul consul quasi
nullo imposito omnia prouidere, apud omnis adesse, laudare et increpare
merentis. ipse armatus intentusque, item milites cogebat.  \sec neque
secus atque iter facere, castra munire, excubitum in porta cohortis ex
legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere, praeterea alios
super uallum in munimentis locare, uigilias ipse circumire, non tam
diffidentia futurum quae imperauisset, quam uti militibus exaequatus cum
imperatore labor uolentibus esset.  \sec et sane Marius illoque aliisque
temporibus Iugurthini belli pudore magis quam malo exercitum
coercebat. quod multi per ambitionem fieri aiebant: [quod] a pueritia
consuetam duritiam et alia, quae ceteri miserias uocant, uoluptati
habuisse; nisi tamen res publica pariter atque saeuissimo imperio bene
atque decore gesta.

\chap igitur quarto denique die haud longe ab oppido Cirta undique simul
speculatores citi sese ostendunt, qua re hostis adesse intellegitur.
\sec sed quia diuersi redeuntes alius ab alia parte atque omnes idem
significabant, consul incertus, quonam modo aciem instrueret, nullo
ordine commutato aduersum omnia paratus ibidem opperitur.  \sec ita
Iugurtham spes frustrata, qui copias in quattuor partis distribuerat,
ratus ex omnibus aeque aliquos ab tergo hostibus uenturos.  \sec interim
Sulla, quem primum hostes attigerant, cohortatus suos turmatim et quam
maxime confertis equis ipse aliique Mauros inuadunt, ceteri in loco
manentes ab iaculis eminus emissis corpora tegere et, si qui in manus
uenerant, obtruncare.  \sec dum eo modo equites proeliantur, Bocchus cum
peditibus, quos Volux, filius eius, adduxerat neque in priore pugna, in
itinere morati, affuerant, postremam Romanorum aciem inuadunt.  \sec tum
Marius apud primos agebat, quod ibi Iugurtha cum plurimis erat.  dein
Numida cognito Bocchi aduentu clam cum paucis ad pedites conuertit. ibi
Latine---nam apud Numantiam loqui didicerat---exclamat nostros frustra
pugnare, paulo ante Marium sua manu interfectum, simul gladium sanguine
oblitum ostentans, quem in pugna satis impigre occiso pedite nostro
cruentauerat.  \sec quod ubi milites accepere, magis atrocitate rei quam
fide nuntii terrentur, simulque barbari animos tollere et in perculsos
Romanos acrius incedere. \sec iamque paulum a fuga aberant, cum Sulla
profligatis iis, quos aduersum ierat, rediens ab latere Mauris incurrit.
Bocchus statim auertitur.  \sec at Iugurtha, dum sustentare suos et
prope iam adeptam uictoriam retinere cupit, circumuentus ab equitibus,
dextra sinistraque omnibus occisis solus inter tela hostium uitabundus
erumpit.  \sec atque interim Marius fugatis equitibus accurrit auxilio
suis, quos pelli iam acceperat. denique hostes iam undique fusi.  \sec
tum spectaculum horribile in campis patentibus: sequi fugere, occidi
capi; equi atque uiri afflicti, ac multi uulneribus acceptis neque
fugere posse neque quietem pati, niti modo ac statim concidere; postremo
omnia, qua uisus erat, constrata telis armis cadaueribus, et inter ea
humus infecta sanguine.

\chap post ea loci consul haud dubie iam uictor peruenit in oppidum
Cirtam, quo initio profectus intenderat.  \sec eo post diem quintum,
quam iterum barbari male pugnauerant, legati a Boccho ueniunt, qui regis
uerbis ab Mario petiuere, duos quam fidissimos ad eum mitteret, uelle de
suo et de populi Romani commodo cum iis disserere. ille statim L.
Sullam et A.~Manlium ire iubet. \sec qui quamquam acciti ibant, tamen
placuit uerba apud regem facere, ut ingenium aut auersum flecterent aut
cupidum pacis uehementius accenderent.  \sec itaque Sulla, cuius
facundiae, non aetati a Manlio concessum, pauca uerba huiusce modi
locutus: \sec `rex Bocche, magna laetitia nobis est, cum te talem uirum
di monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles neu te optimum cum
pessimo omnium Iugurtha miscendo commaculares, simul nobis demeres
acerbam necessitudinem, pariter te errantem atque illum sceleratissimum
persequi.  \sec ad hoc populo Romano iam a principio imperi melius uisum
amicos quam seruos quaerere, tutiusque rati uolentibus quam coactis
imperitare.  \sec tibi uero nulla opportunior nostra amicitia, primum
quia procul absumus, in quo offensae minimum, gratia par ac si prope
adessemus; dein quia parentis abunde habemus, amicorum neque nobis neque
cuiquam omnium satis fuit.  \sec atque hoc utinam a principio tibi
placuisset: profecto ex populo Romano ad hoc tempus multo plura bona
accepisses, quam mala perpessus es[ses].  \sec sed quoniam humanarum
rerum fortuna atque, uti coepisti, perge.  licet placuit et uim et
gratiam nostram te experiri, nunc, quando per illam licet, festina
atque, uti coepisti, perge.  \sec multa atque opportuna habes, quo
facilius errata officiis superes.  \sec postremo hoc in pectus tuum
demitte, numquam populum Romanum beneficiis uictum esse. nam bello quid
ualeat, tute scis.'  \sec ad ea Bocchus placide et benigne, simul pauca
pro delicto suo uerba facit: se non hostili animo, sed ob regnum
tutandum arma cepisse.  \sec nam Numidiae partem, unde ui Iugurtham
expulerit, iure belli suam factam; eam uastari a Mario pati
nequiuisse. praeterea missis antea Romam legatis repulsum ab amicitia.
\sec ceterum uetera omittere ac tum, si per Marium liceret, legatos ad
senatum missurum.  \sec dein copia facta animus barbari ab amicis
flexus, quos Iugurtha, cognita legatione Sullae et Manli metuens id,
quod parabatur, donis corruperat.

\chap Marius interea exercitu in hibernaculis composito cum expeditis
cohortibus et parte equitatus proficiscitur in loca sola obsessum turrim
regiam, quo Iugurtha perfugas omnis praesidium imposuerat.  \sec tum
rursus Bocchus, seu reputando quae sibi duobus proeliis uenerant, seu
admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos Iugurtha reliquerat, ex omni
copia necessariorum quinque delegit, quorum et fides cognita et ingenia
ualidissima erant.  \sec eos ad Marium ac deinde, si placeat, Romam
legatos ire iubet, agendarum rerum et quocumque modo belli componendi
licentiam ipsis permittit.  \sec illi mature ad hiberna Romanorum
proficiscuntur, deinde in itinere a Gaetulis latronibus circumuenti
spoliatique pauidi sine decore ad Sullam profugiunt, quem consul in
expeditionem proficiscens pro praetore reliquerat.  \sec eos ille non
pro uanis hostibus, uti meriti erant, sed accurate ac liberaliter
habuit. qua re barbari et famam Romanorum auaritiae falsam et Sullam ob
munificentiam in sese amicum rati.  \sec nam etiam tum largitio multis
ignota erat; munificus nemo putabatur nisi pariter uolens; dona omnia in
benignitate habebantur.  \sec igitur quaestori mandata Bocchi
patefaciunt; simul ab eo petunt, uti fautor consultorque sibi assit;
copias fidem magnitudinem regis sui et alia, quae aut utilia aut
beneuolentiae esse credebant, oratione extollunt. dein Sulla omnia
pollicito docti, quo modo apud Marium, item apud senatum uerba facerent,
circiter dies quadraginta ibidem opperiuntur.

\chap Marius postquam infecto quo intenderat negotio Cirtam redit et de
aduentu legatorum certior factus est, illosque et Sullam [ab Vtica]
uenire iubet, item L.~Bellienum praetorem Vtica, praeterea omnis undique
senatorii ordinis, quibuscum mandata Bocchi cognoscit.  \sec legatis
potestas Romam eundi fit, et ab consule interea indutiae
postulabantur. ea Sullae et plerisque placuere; pauci ferocius
decernunt, scilicet ignari humanarum rerum, quae fluxae et mobiles
semper in aduersa mutantur.  \sec ceterum Mauri impetratis omnibus rebus
tres Romam profecti duce Cn.~Octauio Rusone, qui quaestor stipendium in
Africam portauerat, duo ad regem redeunt. ex iis Bocchus cum cetera tum
maxime benignitatem et studium Sullae libens accepit.  \sec Romaeque
legatis eius, postquam errasse regem et Iugurthae scelere lapsum
deprecati sunt, amicitiam et foedus petentibus hoc modo respondetur:
\sec `senatus et populus Romanus benefici et iniuriae memor esse solet.
ceterum Boccho, quoniam paenitet, delicta gratiae facit: foedus et
amicitia dabuntur, cum meruerit.'

\chap quis rebus cognitis Bocchus per litteras a Mario petiuit, uti
Sullam ad se mitteret, cuius arbitratu communibus negotiis consuleretur.
\sec is missus cum praesidio equitum atque [peditum] funditorum
Baliarium.  praeterea iere sagittarii et cohors Paeligna cum uelitaribus
armis, itineris properandi causa, neque his secus atque aliis armis
aduersum tela hostium, quod ea leuia sunt, muniti. \sec sed in itinere
quinto denique die Volux, filius Bocchi, repente in campis patentibus
cum mille non amplius equitibus sese ostendit, qui temere et effuse
euntes Sullae aliisque omnibus et numerum ampliorem uero et hostilem
metum efficiebant.  \sec igitur se quisque expedire, arma atque tela
temptare, intendere; timor aliquantus, sed spes amplior, quippe
uictoribus et aduersum eos, quos saepe uicerant.  \sec interim equites
exploratum praemissi rem, uti erat, quietam nuntiant.

\chap uolux adueniens quaestorem appellat dicitque se a patre Boccho
obuiam illis simul et praesidio missum. deinde eum et proximum diem sine
metu coniuncti eunt. \sec post ubi castra locata et diei uesper erat,
repente Maurus incerto uultu pauens ad Sullam accurrit dicitque sibi ex
speculatoribus cognitum Iugurtham haud procul abesse. simul, uti noctu
clam secum profugeret, rogat atque hortatur. \sec ille animo feroci
negat se totiens fusum Numidam pertimescere: uirtuti suorum satis
credere; etiam si certa pestis adesset, mansurum potius, quam, proditis
quos ducebat. turpi fuga incertae ac forsitan post paulo morbo
interiturae uitae parceret.  \sec ceterum ab eodem monitus, uti noctu
proficisceretur, consilium approbat; ac statim milites cenatos esse in
castris ignisque quam creberrimos fieri, dein prima uigilia silentio
egredi iubet.  \sec iamque nocturno itinere fessis omnibus Sulla pariter
cum ortu solis castra metabatur, cum equites Mauri nuntiant Iugurtham
circiter duum milium interuallo ante consedisse.  \sec quod postquam
auditum est, tum uero ingens metus nostros inuadit; credere se proditos
a Voluce et insidiis circumuentos. ac fuere qui dicerent manu
uindicandum neque apud illum tantum scelus inultum relinquendum.

\chap at Sulla, quamquam eadem existimabat, tamen ab iniuria Maurum
prohibet. suos hortatur, uti fortem animum gererent: saepe antea
$\langle$a$\rangle$ paucis strenuis aduersum multitudinem bene pugnatum;
quanto sibi in proelio minus pepercissent, tanto tutiores fore; nec
quemquam decere, qui manus armauerit, ab inermis pedibus auxilium
petere, in maximo metu nudum et caecum corpus ad hostis uertere.  \sec
dein Volucem, quoniam histilia faceret, Iouem maximum obtestatus, ut
sceleris atque perfidiae Bocchi testis adesset, ex castris abire iubet.
\sec ille lacrimans orare, ne ea crederet: nihil dolo factum, ac magis
calliditate Iugurthae, cui uidelicet speculanti iter suum cognitum
esset.  \sec ceterum quoniam neque ingentem multitudinem haberet et spes
opesque eius ex patre suo penderent, credere illum nihil palam ausurum,
cum ipse filius testis adesset.  \sec qua re optimum factu uideri per
media eius castra palam transire; sese uel praemissis uel ibidem
relictis Mauris solum cum Sulla iturum.  \sec ea res, uti in tali
negotio, probata; ac statim profecti, quia de improuiso acciderant,
dubio atque haesitante Iugurtha incolumes transeunt.  \sec deinde paucis
diebus, quo ire intenderant, peruentum est.

\chap ibi cum Boccho Numida quidam Aspar nomine multum et familiariter
agebat, praemissus ab Iugurtha, postquam Sullam accitum audierat, orator
et subdole speculatum Bocchi consilia; praeterea Dabar, Massugradae
filius, ex gente Masinissae, ceterum materno genere impar---nam pater
eius ex concubina ortus erat---, Mauro ob ingeni multa bona carus
acceptusque.  \sec quem Bocchus fidum esse Romanis multis ante
tempestatibus expertus ilico ad Sullam nuntiatum mittit: paratum sese
facere quae populus Romanus uellet; colloquio diem locum tempus ipse
deligeret, neu Iugurthae legatum pertimesceret; consulto sese omnia illo
integra habere, quo res communis licentius gereretur; nam ab insidiis
eius aliter caueri nequiuisse. \sec sed ego comperior Bocchum magis
Punica fide quam ob ea, quae praedicabat, simul Romanos et Numidam spe
pacis attinuisse multumque cum animo suo uoluere solitum, Iugurtham
Romanis an illi Sullam traderet; libidinem aduersum nos, metum pro nobis
suasisse.

\chap igitur Sulla respondit se pauca coram Aspare locuturum, cetera
occulte nullo aut quam paucissimis praesentibus.  simul edocet, quae
sibi responderentur. \sec postquam, sicuti uoluerat, congressi, dicit se
missum a consule uenisse quaesitum ab eo, pacem an bellum agitaturus
foret.  \sec tum rex, uti praeceptum fuerat, post diem decimum redire
iubet, ac nihil etiam nunc decreuisse, sed illo die reponsurum. deinde
ambo in sua castra digressi. \sec sed ubi plerumque noctis processit,
Sulla a Boccho occulte accersitur.  ab utroque tantummodo fidi
interpretes adhibentur, praeterea Dabar internuntius, sanctus uir et ex
sententia ambobus. ac statim sic rex incipit:

\chap `numquam ego ratus sum fore uti rex maximus in hac terra et
omnium, quos noui, priuato homini gratiam deberem.  \sec et mehercule,
Sulla, ante te cognitum multis orantibus.  aliis ultro egomet opem tuli,
nullius indiguus. \sec id imminutum, quod ceteri dolere solent, ego
laetor. fuerit mihi eguisse aliquando pretium tuae amicitiae, qua apud
meum animum nihil carius est. id adeo experiri licet.  \sec arma uiros
pecuniam, postremo quicquid animo libet, sume utere, et, quoad uiues,
numquam tibi redditam gratiam putaueris: semper apud me integra erit;
denique nihil me sciente frustra uoles.  \sec nam, ut ego aestimo, regem
armis quam munificentia uince minus flagitiosum est.  \sec ceterum de re
publica uestra, cuius curator huc missus es, paucis accipe.  bellum ego
populo Romano neque feci neque factum umquam uolui; at finis meos
aduersum armatos armis tutatus sum.  \sec id omitto, quando uobis ita
placet. \sec gerite quod uultis cum Iugurtha bellum. ego flumen
Muluccham, quod inter me et Micipsam fuit, non egrediar neque id intrare
Iugurtham sinam. praeterea si quid meque uobisque dignum petiueris, haud
repulsus abibis.'

\chap ad ea Sulla pro se breuiter et modice, de pace et communibus rebus
multis disseruit. denique regi patefacit, quod polliceatur, senatum et
populum Romanum, quoniam armis amplius ualuissent, non in gratiam
habituros; faciendum ei aliquid, quod illorum magis quam sua rettulisse
uideretur.  id adeo in promptu esse, quoniam copiam Iugurthae haberet.
quem si Romanis tradidisset, fore ut illi plurimum deberetur; amicitiam
foedus Numidiae partem, quam nunc peteret, tum ultro aduenturam.  \sec
rex primo negitare: cognationem, affinitatem, praeterea foedus
interuenisse; ad hoc metuere, ne fluxa fide usus popularium animos
auerteret, quis et Iugurtha carus et Romani inuisi erant.  \sec denique
saepius fatigatus lenitur et ex uoluntate Sullae omnia se facturum
promittit.  \sec ceterum ad simulandam pacem, cuius Numida defessus
bello auidissimus erat, quae utilia uisa constituunt. ita composito dolo
digrediuntur.

\chap at rex postero die Asparem, Iugurthae legatum, appellat dicitque
sibi per Dabarem ex Sulla cognitum posse condicionibus bellum poni: quam
ob rem regis sui sententiam exquireret.  \sec ille laetus in castra
Iugurthae proficiscitur. deinde ab illo cuncta edoctus properato itinere
post diem octauum redit ad Bocchum et ei nuntiat Iugurtham cupere omnia
quae imperarentur facere, sed Mario parum confidere; saepe antea cum
imperatoribus Romanis pacem conuentam frustra fuisse.  \sec ceterum
Bocchus si ambobus consultum et ratam pacem uellet, daret operam, ut una
ab omnibus quasi de pace in colloquium ueniretur, ibique sibi Sullam
traderet. cum talem uirum in potestatem habuisset, tum fore uti iussu
senatus aut populi foedus fieret; neque hominem nobilem non sua ignauia
sed ob rem publicam in hostium potestate relictum iri.

\chap haec Maurus secum ipse diu uoluens tandem promisit; ceterum dolo
an uere cunctatus, parum comperimus. sed plerumque regiae uoluntates ut
uehementes sic mobiles, saepe ipsae sibi aduersae.  \sec postea tempore
et loco constituto, in colloquium uti de pace ueniretur, Bocchus Sullam
modo, modo Iugurthae legatum appellare, benigne habere, idem ambobus
polliceri. illi pariter laeti ac spei bonae pleni esse.  \sec sed nocte
ea, quae proxima fuit ante diem colloquio decretum, Maurus adhibitis
amicis ac statim immutata uoluntate remotis ceteris dicitur secum ipse
multum agitauisse, uultu $\langle$colore motu$\rangle$ corporis pariter
atque animo uarius; quae scilicet ita tacente ipso occulta pectoris
patefecisse.  \sec tamen postremo Sullam accersi iubet et ex illius
sententia Numidae insidias tendit.  \sec deinde ubi dies aduenit et ei
nuntiatum est Iugurtham haud procul abesse, cum paucis amicis et
quaestore nostro quasi obuius honoris causa procedit in tumulum
facillimum uisu insidiantibus.  \sec eodem Numida cum plerisque
necessariis suis inermis, uti dictum erat, accedit, ac statim signo dato
undique simul ex insidiis inuaditur.  \sec ceteri obtruncati, Iugurtha
Sullae uinctus traditur et ab eo ad Marium deductus est.

\chap per idem tempus aduersum Gallos ab ducibus nostris Q.~Caepione et
Cn.~Manlio male pugnatum.  \sec quo metu Italia omnis
contremuerat. illincque [et inde] usque ad nostram memoriam Romani sic
habuere, alia omnia uirtuti suae prona esse, cum Gallis pro salute, non
pro gloria certare.  \sec sed postquam bellum in Numidia confectum et
Iugurtham Romam uinctum adduci nuntiatum est, Marius consul absens
factus est, et ei decreta prouincia Gallia, isque Kalendis Ianuariis
magna gloria consul triumphauit.  \sec et ea tempestate spes atque opes
ciuitatis in illo sitae.

\bye

You are viewing proxied material from gopher.quux.org. The copyright of proxied material belongs to its original authors. Any comments or complaints in relation to proxied material should be directed to the original authors of the content concerned. Please see the disclaimer for more details.