C. IULI CAESARIS

C. IULI CAESARIS
DE BELLO GALLICO
COMMENTARIUS SECUNDUS

CUM esset Caesar in citeriore Gallia ~in hiberni~],
it~ uti supr~ demonstravimus, crebri ad eum rumores
adferebantur litterisque item Labieni certior fiebat
omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae p~rtem
dixeramus, contra populum Romanum coniurare ob- 5
sidesque inter se dare. Coniurandi has esse causas:
primum quod vererentur ne, omni pacata Gallia, ad
eos e~ercitus noster adduceretur; deinde quod ab non
nullis Gallis sollicitarentur, partim qui, ut Germanos
diutius in Gallia versari noluerant, ita populi Romani lC
exercitum hien~are atque inveterascere in Gallia mo-
leste ferebant, partim qui mobilitate et levitate animi
novis imperiis studebant; ab non nullis etiam quod

in Gallia a potentioribus atque iis qui ad conducendos
homines facultates habebant vulgo regn~ occup~-
bantur; qui n1inus facile eam rem imperio nostro
consequi poterant.

5 His nuntiis litterisque comn1otus Caesar duas le- 2
giones in citeriore Gallia novas conscripsit et inita
aestate in ulteriorem G~lliam qui deduceret Q. Pedium
legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copia esse
incip~ret, ad exercitum venit. Dat negotium Senoni- 3
bus reliquisque G~llis qui finitimi Belgis erant uti ea
quae apud eos gerantur cognoscant s~que de his rel~us
certiorem faciant. Hi constanter omnes nuntiaverunt 1
manus cogi, e~ercitum in unum locum conduci. Tum 5
vero dubitandum non existimavit quin ad eos profici-

5 sceretur. Re frumentaria provisa castra movet die 6
busque circiter XV ad fines Belgarum pervenit.

Eo cum de improviso celeriusque omniun1 opinione 3
venisset, Remi, qui pro~imi Galli~e ex Belgis sunt,
~d eum legatos Iccium et Andebrogium, prin1os civi-

20 tatis, miserunt, qui dicerent se suaque omnia in fidem
atque potestatem populi Romani permittere, neque
se cum reliquis Belgis consensisse neque contra popu-
lum Romanum coniurasse, paratosque esse et obsides 3
dare et imperata facere et oppidis recipere et frumento

25 ceterisque rebus iuvare; reliquos omnes Belgas in
armis esSe, Ge~nanosque qui cis Rhenum incolant

5 sese cum hi~ ~oniun2~isse, t~ntumque ~s~e eorum
olllniulll furorem ut ne Sues~iones quidem, fr~tres
cons~nguineosque suos, ~lui eodem iure et isdem legibus
ut~ntur, unulll imperiulll unumque magistr~tum cum
ipsis h~beant, deterlere potuelint quin cum iis con- 5

sentirerlt.

4 Cu~ b iis quaereret quae civit~tes qu~nt~eque in
a,rlIIis essent et quid in bello possent, sic reperiebat:
plerosque Belg~s esse ortos a Germ~nis Rhenumque
antiquitus traductos propter loci fertilit~tem ibi con- lo
sedisse Gallosque qui ea loc~ incolerent expulisse,
solosque esse qui, patrum nostrorum melllori~ omni
G ~ vex~t3,, Teutonos Cimbrosque intra suos filles

3 ingredi prohibuerint; qua ex re tieri uti earum rerum
memoria magnam sibi auctoritatem Illagnosque spiritus 15

4 in re Illilit~ri sumerent. De nulllero eorum ol~mia se
h~bere explor~t~ Remi dicebant, propterea quod plo-
pin(luit~tibus adfinit~tibusquo coniuncti (luantalll quis-

ue ~lultitudinem in con-lmuni Belgarum concilio ad
id ~ellulll pollicitus ~it cognoverint. Plurimum inter ~u

eo~ Bellov~cos et virtllte et al1ctoritate et homi~

nllmelo valere: ho~ pos~e oonficele arln~t~a milia
centllm, pollicito~ e~Y eo nulnero clect~ mili~ L~ to-
tiu~lue l~elli imperium ~ibi po~tulare. Sue~Sione.

5 Suos esse finitimos; fines latissimos teracissimosque
~gros possidere. Apud eos fuisse regem nostr~ eti~m
Illemoria Diviciacum, totius Galliae potentis~imuln,
qui cum magnae partis harurn regiomlm, tum etiam
Britanniae imperium obtinuerit; nunc esse regem
lO Galbam: ad hunc propter iustitiam prudentiamque
summam totius belli omnium voluntate de~erri;
oppida habere numero XII, polliceri milia arm~ta L;
totidem Nervios, qui maxime feri inter ipso~ habeantur 8
longissimeque absint; X~T milia Atrebates, Ambiano~ g
1~ X milia, Morino~ XXV milia, Menapios VII milia,
Caletos X milia, Veliocas~es et Viromanduos totid~m,
AtuatucoS XVIIII milia; Condrusos, Eburones, Caero- lo

so.s, Ptlemallos, (lui uno nomine a~rn ani appellantur,
arl~itrari ad XL nlilia.

5 Cacsar Remos cohortatus liberaliter(lue oratione
prosecutus ornnelll senatum ad se con~el~ire princi-
pulllque liberos obsides ad se adduci iussit. Quae
olnnia a~ his diligenter ad diem facta sunt. Ipse
Divici~cum Haeduum magnopere cohortatus docet
quanto opere rei publicae comnlunisque saluti~ intersit

nlanus hostium distineri, ne cum tanta Illultitu~line
uno tempore confligelldunl sit. Id fieri posSe, si suas 3
copias Haedui in fines :~ellovacorwll introduxerint et
eorum ~gros populari coeperint. His <datis> mandatis 4

5 eum a se dimittit. Postquam olllnes BelgaruIlI copias
in unum locum coactas ad Se venir~ vidit neque iam
longe abesse ab iis quos miserat exploratoribus et al
Remis cognovit, flumen A~onam, quod est in extremis
Remorum finibus, e~ercitum traducere maturavit atque

o ibi castra posuit. Quae res et latus ullum castrorum 5
ripis fluminis muniebat et post eum quae erant tuta
ab hostibus reddebat et comm~atus ab Remis reli-

quiSque civit~tibus ut sille periculo ~d eum port~ri
possent efficiebat. Ill eo flun1ine pons er~t. Ibi prae-
~icliuln ponit et in ~lter~ p~rte f~uminis Q. Tituriunl
Sabinulll legatum cum se~ cohortibus relin(luit; castra
in altitudinen1 pedu ~ allo ~ossaque duodevi- 5
ginti pedun ~ uniri iubet.

6 Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax
aberat milia pas~uum VII~. Id ex itinere magno
impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegre eo die

2 sustentatum est. Gallorun1 eadem atque Belgarllnl lo
oppugnatio est haec: ubi circun1iecta multitudine
hominum totis moenibus undique in murum lapides
iaci coepti Sunt murusque defensoribus nudatus est,
testudine facta portas succedunt murumque subruunt.
Quod tum facile fiebat. Nam cun1 tanta multitudo 15
lapides ac tela t coicerent t, in muro consistendi pote-

4 stas erat nulli. Curll finem oppugnandi nox fecisset,

Iccius Remus, summa nobilitate et gratia inter suo.s,
qui tum oppido praeerat, unus ex iis ~lui leg~ti (le
pace ~d CaeSarem venerant, llurltium ad eum rllittit,
nisi subsidiulll sibi submittatur, ,je.~e diutius ~ustinere

5 non posse.

Eo de media nocte Caesar isdem ducibus usus qui 7
nuntii ab Iccio venerant, ~Tur~lidas et Creta~ sagit-
tarios et funditores Baleares subsidio oppidani~ mittit;
quorum adventu et Remis cum spe delensionis studium

o propugnandi acc~ssit et hoStibus eadem de causa spes
potiundi oppidi discessit. Itaque paulisper apud oppi- 3
dum morati agro~que Remorum depopulati, omnibus
vicis aedificiisque quo adire potuerant incensis, ad
castra Caesaris omnibus copii~ contenderunt et a
milibus pa~suum r~inus duobus castra posuerunt;

4 ~luae c~stra, ut fumo atque ignibus significabatur,
amplius milibus p~ssuum VIII ill latitudinelll pate-
bant.

8 Caesar primo et propter multitudinem hostium et
propter eximi~m opinionem virtutis proelio super-

2 sedere statuit; cotidie tamen equestribus proeliis quid
hostis virtute po~set et quid nostri auderent pericli-
3 tabatur. Ubi nostro~ non esse inferiores intellexit,
loco pro castris ~d aciem instruendam natura oportuno

atque idoneo, quocl is collis ubi castra posit~ erant
paululurn e~ planitie editus tantuln adversus in lati-
tudinem patel~at quantum loci acies instructa occupare
poterat, atque ex utraque parte lateris deiectus habe-

l-~t et in fronte leniter f~sti~atu.s p~ul~tim acl pl~nitiem
re~ t, ~b utro~lue l~telo eius collis transversalll
fos~rn ol)elllxit circiter p~ssuurn CCC(~ et a~l extre~ s
fossas c~stell~ constituit ibi~lue torll~ent~ conlocavit,
ne, cum ~ciem instruxisset, hostes, quod tantum

multitudine poter~nt, ab lateribus pugn~ntes suo.s
circumvenire possent. Hoc facto, duabus le~ionibu.s
quas proxime conscripserat in castris relictis ut, si
cluo opus esset, sub~idio duci possent, reliquas VI
legiones pro castris in acie constituit. Hostes item
suas copias ex castris eductas instruxerunt.

PaluS erat non magna inter nostrum atque hostium '
exercitum. Hanc si nostri tr~nsirent hostes e~pecta-
b~nt; nostri autem, si ab illis initiulll tran.seundi
fieret, ut impeditos a(lgrederentur parati in armis

5 erant. Interim pro~lio e(luestri inter duas acies con- 2
tendebatur. Ubi neutri transeundi initium faciunt,
secundlore equitum proelio nostris Caesar suos in
ca~3tra reduxit. Hostes protinus ex eo loco ~d flumen 3
~onam contenderunt, quod esse post nostra castr~

lo demonstratum est. Ibi vadis repertis partem suarutn
copiarum traducere conati sunt eo consilio ut, si
ent, castellum, cui praeerat Q. Titurius legatus,
e2~pugnarent pontemque interscinderent, si minus po 5
tuissent, agros Remorurn popularentur, qui magno

5 nobis usui ad bellum gerendum erant, commea,tu(lue
nostro~ prohiberent.

<Caesar> certior factus ab Titurio onlnelll equit~-
tum et levis armaturae Numidas, fun(litores sagit-
tariosque pontem traducit ~tque ~d eos contendit.

20 Acriter in eo loco pugn~tum est. ~ostes impeditos 2
no~tri in flumine adgressi magnum eorull~ numerum

3 occiderunt; per eorum corpora reliquos audacissime
transire conantes multitudine telorum reppulerunt
primosque, qui transierant, equitatu circumventos
intcrfecerunt. 13:ostes, ubi et de expugnando oppido.
et de flumine transeundo spem se fe~ellisse intellexe-
runt neque nostros in locum iniquior~m progredi
pugnandi c~usa viderunt atque ipsos res frumentaria
deficere coepit, concilio convocato constituerunt opti-
mum esse domum suam quemque reverti, et quorum ]
in fines primum Romani exercitum introduxissellt,
ad eos defendendos undique convenirent, ut potius
in suis quam in alienis finibus decertarent et domesti-

5 cis copiis rei frumentari~e uterentur. Ad eam sen-
tentiam cum reliquis causis haec quoque ratio eos ]
deduxit, quod Diviciacum atque Haeduos finibus Bel-
lovacorum adpropinquare cognover~nt. His persua-
deri ut diutius morarentur neque suis auxilium terrent
non poterat.

11 Ea re constituta, secunda vigilia magno cum,
strepitu ac tumultu castris egressi nullo certo ordine
e_ neque imperio, cum sibi quisque primurll itineris
locum peter~t et domum pervenire properaret, fecerunt
s ~ ut consimilis fugae profectio ~Tideretur. Hac re statim
ted Caesar per speculatores cognita insidias veritus, quod 2
e qua de causa discederent nondum perspexerat, exer-

3 citum equitatumque castris continuit. Prima luce,
confirmata re ab exploratoribus, omnenl equitatum,
qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His
Q. Pedium ~t L. Aurunculeium Cottam legatos prae- 3

fecit; T. Labienum legatum culll legionibus tribu.s
subsequi iussit. Hi novissimos ~dorti et mult~ milia
passuum prosecuti magnam multitudinem eoru~l fu-
gientium conciderunt, cum ab extremo agmine, ad

5 quos ventum erat, consisterent fortiterque illlpetulll
nostrorum militum sustinerent, priores, quod abesse 5
a penclllo viderentur neque ull~ necessit~te neque
imperio continerentur, e~udito cl~more perturbatis
ordinibu~ omnes in fuga sibi praesidium ponerent.
lo Ita sine ullo periculo tantam eorum multitudinem 6
nostli interfecerunt quantum fuit diei spatium; sub
occasllm solis ~equi destiterunt seque in castra, ut erat
imperatum, receperunt.

Postridie eius diei (~aesar, prius quam se hostes ex 1

5 terrore ac fuga reciperent, in fines Suessionum, qui
proximi Remis erant, e2~ercitum duxit et magno itinere
[confecto] ad oppidum Noviodunum contendit. Id ex 2

s itinere oppugnare conatus, quod vacuurn ab defen-
mi�- soribus esse audiebat, propter latitudinem to~sae muri-
que altitudinem paucis defendentihus expugnare non
3 potuit. Castris Illunitis vineas a~ere quaeque ad

,, oppugnalldulll usui erant comparare coepit. Interim
olllnis e2~ ~uga Sues.~ionum Illultitudo in oppidum
~1 pro ~ a nocte convellit. Celel iter vinei~ ad oppidulll 5
3' actis, aggere iacto turril)us(lue constitutis, Inagnitudine

5 operum, quae neque viderant ante Galli neque audie-
rant, et celeritate Romanorulll permoti legatos ad Cae-
Sarem de deditione mittunt et petentibus Remis ut
conservarentur impetrant.
Caesar, obsidibus acceptis primis civitati~ at~ue 1

0 ipsius aalbae regis duobus filiis arlnisque omnibus ex
oppido traditis, in deditionem Suessiones accipit exer-
citumque in Bellovacos ducit. Qui cum se suaque 2
omnia in oppidum Bratuspantium contulissent atque
ab eo oppido (~aes~r cum exercitu circiter milia
passuum V abesset, omnes maiores natu e~ oppido
egre~si manus ad Caesarem tendere et voce ~ignificare
coeperunt sese in eius fidem ac potestatem venire
neque contra populum Romanunl armis contendere.
Item, cum ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, 3

pueri muliere~que e~ muro passi~ mallibus ,suo nlore
pa~C~III al~ Romanis petierunt.

14 Pro his Divici~cus (nalll post discesSum B~lg~rum
dilllis~is Haeeluorulll copiis ad Culll reverterat) facit

~ ~erba: Bellovacos omni telllpore in fide atque an-licitia

3 civitati.~ Haeduae fuiss~; impulsos ah suis principibu.s,
qui dicerent Haeduos a Caesare in servitutem redacto.
omnes indignitates contumeliasque perferre, et al
Haeduis defecisse et populo Romano bellum intulisse.
Qui eiu~ consilii principes fuissent, quod intellegerent
quantam calamitatem civitati intulissent, in Britan-

5 niam profu~isse. Petere non solum Bellovacos, se(l
etiam pro his Haeduos, ut sua clementia ac mansue-

6 tudine in eos utatur. Quod si fecerit, Haeduorum
auctoritatem apud omnes Belgas amplificaturum,
quorum auxiliis atque opihus, si qua bella inciderint,
sustentare consuerint.

15 Caesar honoris Diviciaci atque Haeduorum causa
se~e eos in fidem recepturum et conservaturum dixit,
et quod erat civitas magna inter Belgas auctoritate
atque hominum multitudine praestabat, DC obside.~

e 2 poposcit. His traditis omnibusque armis ex oppido
conlatis, ab eo loco in fines Ambianorum pervenit;

3 qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum
fines Nervii attingebant. Quorum de natura mori-

4 busque (~aesar cum quaereret, sic reperiebat: nullunl
esse aditum ad eos mercatoribus; nihil pati vini
reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium in-
ferri, quod his rebus relanguescere animos eorum

et remitti virtutem e~ ti~ rent; esSe homine~ feros 5
m~gn~e-lue ~irtuti~; increpitare atque incuS~re reli-
quoS Belgas, �lui .~e populo Rom~no de~idissent
patriarnqlle virtutenl proieci~sent; confirm~re sese 6

5 neque le~atos miSsuros neque ullam condicionem pacis
accepturo~.

Cum per eorum fines triduum iter ~ecisset, invenie- 1
bat ex captivis Sabim ~umen ~ castris sui~ non
amplius milibus passuum X abesse; trans id flumen 2

D omnes Nervios consedi~se adventumque ibi Rom~-
norum expecta,re una cum Atrebatibus et Viroman-
duis, finitimis suis (nam his utrisque per~uaserant 3
uti eandem belli fortunam experirentur); expectari 4
etiam ab iis Atuatucorum copias atque e~se in itinere;
mulieres quique per aetatem ad pugnam inutiles 5
viderentur in eum locum coniecisse quo propter pa-
ludes exercitui aditu~ non esset.

l~is rebus cognitis, exploratores centurione~que prae- 1
mittit qui locum castris idoneum deligant. Cum ex 2
dediticiis Bel~is reliquisque Gallis complures Caesarem
secuti una iter facerent, quidam ex his, ut poste~ ex
captiv~s cognitum est, eorum dierum consuetudine
itlneris nostri exercitus perspecta, nocte ad Nervios
p~rvenerunt atque hi~ demonstrarunt inter singula~
legione~ impedimentorum magnum numerum inter-
c0dere, neque esse quicquam negotii, cum prima ]egio
in castra venisset reliquaeque legiones magnum spa-
tium abessent, hanc sub sarcini~ adoriri; qua pulsa 3

a2
pedilllentisque direptis, futurum ut reliquae contra
con~i~t~re non auderent. Adiuvabat etia ~ orulll
collsiliulll qui rem deferebant (luod ~ervii antiquitus,
cum equitatu nihil possent (neque enim ad hoc
telllpus ei rei student, sed ~uicquid possunt, pede-
stribus valent copiis), quo facilius finitimorunl equi-
tatulll, si praedandi causa ad eos venissent, illlpedirent,
teneris arboribus incisis atque inflexis crebrisque in
l~titudinel~ ramis enatis [et] rubis sentibusque inter-
iectis e~ecerant ut instar muri hae saepes muni-
mentum praeberent, quo non modo non intrari sed ne

5 perspici quidem posset. His rebus cum iter agminis
nostri impediretur, non omittendum sibi consilium
l~Tervii e~istimaverunt.

18 Loci natura erat haec, quem locum nostri castris
delegerant. Collis ab summo aequaliter declivis ad

~umen S~bim, quod supra nominavimus, vergebat.
Ab eo flumine pari acclivitate collis nascebatur ad-
versus huic et contrarius, passus circiter CC infimus
apertus, ab superiore parte silvestris, ut non faci]e
5 introrsus per~pici posset. Intra eas silvas hostes in 3
occulto se~e continebant; in aperto loco secundum
flumen paucae stationes equitum videbantur. Fluminis
erat altitudo pedum circiter trium.

Cae~ar equitatu praemisso subsequebatur omnibus 1
10COpiiS; sed ratio ordoque agminis aliter se habebat
ac Belgae ad Nervios detulerant. Nam quod hostibus 2
adpropinquabat, consuetudine sua Caesar VI legiones
e2~peditas ducebat; post eas totius exercitus impedi- 3
menta conlocarat; inde duae legiones quae proxime
5 conscriptae erant totum agmen claudebant praesidio-

1 que illlpedilllentis erant. Equites nostri (:~UIII fundi-
toribus sagittariisque flumen transgressi cum hostium

5 equitatu proelium commiserunt. Cunl ~e illi identidem
ill silv~s ad suos reciperent ac rursus ex silva in
nostros illlpetum facerent, neque nostri longius quam
quem ad finem porrecta [ac] loca apert~ pertinebant
cedentes insequi auderent, interim legiones VI quae
primae venerant, opere dimen~o, castra munire coe-

6 perunt. Ubi prima impedimenta nostri exercitus ~b
iis qui in silvis ~bditi latebant visa sunt, quod tempus 3
inter eos committendi proelii convenerat, ut intra
silvas aciem ordinesque constituerant atque ipsi sese
confirmaverant, subito omnibus copiis provolaverunt

7 impetumque in nostros equites fecerunt. His facile
pulsis ac proturbatis, incredibili celeritate ~d flumen -
decucurrerunt, ut paene uno tempore et ad silvas et
in flumine [et iam in manibus nostris] hostes vide-
r~3ntur. Eadem autelrl celeritate adverso colle ad
llostra castra atque eos qui in opere occupati erant
contenderunt.
n 20 Caesari omnia uno tempore erant agenda: vexillurrl
proponendu~l, quod erat insigne, cum ad ar~la con-
curri oporteret; signum tuba dandum; ab opere

revocandi milltes; qui paulo longius aggeri~ petendi
causa processerant arcessendi; acies in~truenda; mi-
lites cohortandi; signum dandum. Quarum rerum 2
magnam partem temporis brevitas et incursus ho~tium

~6 impediebat. ~lis difficultatiblls duae res erant sub- 3
sidio, scientia atque usus militum, quod superioribus
~, proeliis e~ercitati quid fieri oporteret non minus
commode ipsi ~ibi praescribere quam ab aliis doceri
poterant, et quod ab opere singulisque legionibus

~o Eiingulos legatos Caesar discedere nisi munitis castris
veblerat. Hi propter propinquit~tem et celeritatem
hostium nihil iam Caesaris imperium e~pectabant, sed
per se quae videbantur administrabant.
Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos 2
~6milite~, quam [in] partem fo~s obtulit, decucurrit et

' ad legionem decimam devenit. Milites non longiore
oratione cohort~tus quam uti suae pristinae virtutis
memoriam retinerent neu pertnrbarentur animo ho-
stiumque impetum fortiter sustinerent, quod non 3

~o longius hostes aberant quam quo telum adigi posset,
proelii committendi signum dedit. Atque in alteram 1
item cohortandi causa profectus pugnantibus

5 occ-lrrit. Tempori9 t~nta fuit exiguita.s hostiumque
t~m paratus ~d dimicand-lm animus ut non modo ad
insignia accommodanda sed etiam ad galeas induendas
,scutisque tegiment~ detrahenda tempus defuerit.

6 Qu~m quisque ab opere in partem casu devenit 5
quaeque prima signa conspexit, ad haec constitit, ne
in quaerendis suis pugnandi tempus dimitteret.

22 Instructo exercitu magis ut loci natura [delectus-
que collis] et necessitas temporis quam ut rei mi]itaris
ratio atque ordo postulabat, cum diversae leg~ones
aliae alia in parte hostibus resisterent saepibusque
densissimis, ut ante demonstravimus, interiectis pro-
spectus impediretur, neque cert~ sub~idia conlocari
neque quid in quaque parte opus esset provideri
neque ab uno omnia imperia administrari poterant. 1.

2 Itaque in tanta rerum iniquitate ~ortunae quoque
cventus varii sequeb~ntur.

23 Legionis VlIII. et X. milites, ut in sinistr~ parte
aciei constiterant, pilis emissis cursu ac lassitudine
exanimatos vulneribusque con~ectos Atrebates ~naIn
his e~ pars obvenerat) celeriter ex loco superiore in
flumen compulerunt et tran~ire conantes insecuti
gladiis rrlagnam partem eorum impeditam interfe-

2 cerunt. Ipsi transire flumen non dubitaverunt et
in locum iniquum progre~si rursus resistentes hostes 2.

3 redintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item alia

in pa~rte diversae duae legiones, XI. et VIII., pro~i-
ga,tis Viromanduis, quibuscum erant congressae, ex
loco superiore in ipsis fluminis ripis proeliabantur.
At totis fere ca~tris a fronte et a sinistra parte nuda- 4
5 tis, cum in dextro cornu legio XII. et non magno
ab ea intervallo VII. constitisset, omnes Nervii con-
fertissimo agmine duce Boduognato, qui summam
imperii tenebat, ad eum locum contenderunt; quorum
pars ~ab> aperto latere legiones circumvenire, par~
0 summum castrorum locum petere coepit.
Eodem tempore equites nostri levisque armaturae 2
pedites, qui cum iis una ~uerant, quos primo hostium
impetu pulsos dixeram, cum se in castra reciperent,
adversis hostibus occurrebant ac rursus aliam in
partem fugam petebant; et calones, qui ab decumana 2
porta ac summo iugo collis nostros victores flumen
transire conspexerant, praedandi causa egressi, cum
respexissent et hostes in nostris castris versari vidis-
sent, praecipites fugae sese mandabant. Simul eorum 3

(lui cum impedimentis veniebant cl~mor fremitu~que
oriebatur, aliique aliam in partem perterriti ferebantur.

I Quibus omnibus rebus permoti equites Treveri, quorum
inter Gallos virtutis opinio est singularis, qui auxilii
causa a civitate missi ad Caesarem ~.-enerant, cum
tnultitudine hostium castr~ [nostra] compleri, legiones
premi et paene circumventas teneri, calones, equite~,
tunditores, Numidas diversos dissipatosque in omnes
partes fugere vidissent, desperatis nostris rebus do-
mum contenderunt: Romanos pulsos superatosque,
castris impedimentisque eorum hostes potitos civitati
renuntiaverunt.

25 Caesar ab X. legionis cohortatione ad dextrum
cornu prolectus, ubi suos urgeri signisque in unum
locum conlatis XII. legionis confertos milites sibi
ipsos ~d pugnam esse impedi~lento vidit, quartae
cohortis omnibus centurionibus occisis signiferoque
interfecto, signo amisso, reliquarum cohortium omni-
bus fere centurionibus aut vulneratis aut occisis, in
his primipilo P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multis
gr~vibusque vulneribus confecto, ut ;am se sustinere
---
noII posset, reliquos esse tardiores et non nullos ~b
novissimis deserto <loco> proelio e~cedere ~c tel~
~it~re, hostes neque ~ fronte e~ inferiore loco sub-
euntes intermittere et ab utroque latere instare et

5 rem esse in angusto vidit, neque ullum esse subsidium
quod submitti posset, scuto ab novissimis [uni] militi 2
detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primam
aciem processit centurionibusque nominatim appellatis
reliquos cohortatus milites signa inferre et manipulos

lo laxare iussit, quo facilius gladiis uti possent. Cuius 3
adventu spe inlata militibus ac redintegrato animo,
cum pro se quisque in conspectu imperatoris etiam
in extremis suis rebus operam navare cuperet, paulum
hostium impetus tardatus est.

5 Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, 2
item urgeri ab hoste vidisset, tribunos militum monuit
ut paulatim sese legiones coniungerent et conversa
signa in hostes inferrent. Quo facto cum aliis alii~
SubSidium ferrent neque timerent ne aversi ab hoste

circumvenirentur, ~udacius resistere ac fortius pu-
3 gnare coeperunt. Interim milites legionum duarum
quae in novissimo agmine praesidio impedimentis
Iuerant, proelio nuntiato, cursu incitato in summo

I colle ab hostibus conspicieb~ntur, et T. Labienus
castris hostium potitus et ex loco superiore quae res
in nostris castris ~ererentur conspicatus X. legionem

5 subsidio nostris misit. Qui cum ex equitum et
calonum fuga quo in loco res esset quantoque in
periculo et castra et legiones et imperator versa-
retur cognovissent, nihil ad celeritatem sibi reliqui
fecerunt.

27 Horum adventu tant~ rerum commutatio est facta
ut nostri, etiam qui vulneribus confecti procubuissent,
scutiS innixi proelium redintegrarent, calones perter-
ritos hostes conspicati etiam inermes armatis occur-

2 rerent, equites vero, ut turpitudinem fugae virtute
delerent, omnibus in locis pugnae se legionariis

3 militibus praeferrent. At hostes, etiam in extrema

~pe salutis, tantam virtutem praestiterunt ut, cum
pri~li eorulll cecidisSent, proximi iacentibus illsisterent
~Ltque ex eorum corporibus pugnarent, ]liS deiectis 4
et coacerYatis cadaveribus qui superessent ut e~

5 tumulo tela in nostros coicerent et pila intercepta
renlitterent: ut no~ nequiquam tantae virtutis ho- 5
mines iudicari deberet ausos es~e transire latissimum
flumen, ascendere altissimas ripas, subire iniquissimum
locum; quae facilia ex difficillimis animi magnitudo

lo redegerat.

~oc proelio facto et prope ~d internecionem gente 2,
ac nomine Nerviorum redacto, maiores natu, quos
una cum pue~s mulieribusque in aestuaria ac paludes
coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata, cum victo-
ribus nihil impeditum, victis nihil tutum arbitraren-
tur, omnium qui supererant consensu legatos ad 2
C~esarem miserunt seque ei dediderunt; et in com-
memoranda ~ivitatis calamitate ex DC ad tres sena-
tores, ex hominum milibus LX vix ad D, qui arma

20 ferre possent, sese redactos esse dixerunt. Quo~ Caesar, 3
ut in miseros ac supplices usus misericordia videretur,
diligentissime conservavit suisque finibus atque oppidis
uti iussit et finitimis imperavit ut ab iniuria et male-
ficio se suosque prohiberent.

25 ~tuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus 2!
copiis auxilio Nerviis venirent, hac pugna nuntiata

2 ex itinere domum reverterunt; cuncti.s oppidi~ caStel-
lisque de~ertis su~ omni~ in unum oppidum egregie

3 natura munitum contulerunt. Quod cum e~ omnibus
in circuitu partibus altissimas rupes deiectusque ha-
beret, una ex parte leniter acclivis aditus in latitu_
dinem non amplius pedum CC relinquebatur; cluem
locum duplici altissimo muro munierant; tum magni
ponderis saxa et praeacutas trabes in muro conlo-

4 cabant. Ipsi erant ex Cimbris Teutonisque prognati,
qui, cum iter in provinciam nostram atque Italiam;
facerent, ii~ impedimentis quae secum agere ac portare
non poterant citra f~umen Rhenum depo~itis custodiae
[ex suis] ac praesidio VI milia hominum una reli-

5 querant. ~i post eorum obitum multos annos a fini-
timis ex~gitati, cum alias bellum inferrent, alias ]
inlatum defenderent, consensu eorum omnium pace
facta hunc sibi domicilio locum delegerant.

30 Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex op-
pido eXCurSiGneS faciebant parvulisque proeliis cum

2 nostriS contendebant; postea vallo pedum XII in

circuitu txvt milium crebrisque castellis circummu-
niti oppido sese contineb~nt. Ubi vineis actis aggere 3
extructO turril,l procul constitui viderunt, primum
inridere e~ muro atque increpit~re vocibu.s, quod tanta
4 Illachinatio a tanto sp~tio institueretur: quib~snam
mallibus aut quibus viri~us pr~eF~ertim homirles tan-
tulae staturae (nam plerull~que omnibus Gallis prae
Inagnitudine corporum ~uorum brevitas nostra con- s
temptui est) tanti oneris turrim in muro sese <posse>
conlocare confiderent ?

31 U~i vero moveri et adpropinquare muris viderunt,
nova atque inusitata specie commoti legatos ad Cae-

sarem de pace Illi,serunt, qui ad hunc modum locuti,
non se e~iStimare RomanoS sine ope divina bellum 2
gerere, qui t~lltae altitudinis machinationes tanta
celeritate promovere possent, se suaque omnia eorum 3
~ 5 potestati permittere dixerunt. Unum petere ac depre- 4
| cari: si forte pro sua cle~lentia ac mansuetudine,
quam ipSi ab aliis audirent, statuisset Atuatucos esse
conservandos, ne se armis despoliaret. ~ibi omnes 6
fere finitimos esse inimicos ac suae virtuti invidere;
| 10 a ~uibus se defelldere tra~litis armis non possent.
Sibi praestare, si in eum casum deducerentur, quamvis 6
fortunam a populo Romano pati quam ab his per cru-
ciatum interfici inter quos dominari consuessent.
Ad haec Caesar respondit: se magis consuetudine 3Z

5 sua quam merito eorum civitatem conservaturum, si
prius quam murum aries attigisset se dedidissent;
sed deditionis nullam esse condicionem nisi armis 2
! traditis. Se id quod in Nerviis fecisset facturum
,~ finitimisque imperaturum ne quam dediticiis populi
~20 Romani iniuriam inferrent. Re renuntiata ad suos 3
illi se quae imperarentur facere dixerunt. Armorum 4
magna multitudine de muro in fossam, quae erat
| ante oppidum, iacta, sic ut prope summam muri
aggerisque altitudinenl acervi armorum adaequarent,
~25 et tamen circiter parte tertia, ut postea perspectum
est, celata atque in oppido retenta, portis patefactis eo
die pace sunt usi

33 Sub vesperum Caesar portaS claudi militesque ex
oppido exire iussit, ne quam noctu oppidani a mili-

2 tibus iniuriam acciperent. Illi ante inito, ut intel-
lectum est, consilio, quod deditione fact~ nostros
praesidia deducturos aut denique indiligentius serva- 5
turos crediderant, partim cum iis quae retinuerant
et celaverant armis, partim scutis e~ cortice factis
aut viminibus intextis, quae subito, ut temporis
exiguitas postulabat, pellibus induxerant, tertia vigi-
lia, qua minime arduus ad nostras munitiones a~cen~us
videbatur, omnibus copiis repente ex oppido eruptio-

3 nem fecerunt. ~eleriter, ut ante (~aesar imperave-
rat, ignibus significatione facta, ex pro~imis castellis

4 eo concursum est, pugnatumque ab hostibus ita acriter
est ut a viris fortibus in extrema spe salutis iniquo
loco contra eos qui ex vallo turribusque tela iacerent
pugnari debuit, cum in una virtute omnis ~pes con-

5 sisteret. Occisis ad holninu~l milibus IIII reliqui

6 in oppidum reiecti sunt. Postridie eius diei refractis
portis, cu~l iam defenderet nemo, atque intromis~is
militibus nostris, sectionem eius oppidi universa

Caesar ~ endidit. Ab iis qui emerant capitun1 numerus 7
~l euln relatus est Illiliulll LIII.

Eodeul tempore a P. Crasso, quelll cum legione una 34
miserat ad Venetos, Venellos, O~ismos, ~oriosolitas,

5 l~suvios, Aulercos, Redones, quae sunt maritimae civi-
tates Oceanumque attingunt, certior factus est omnes
eas civitates in dicionem potestatemque populi Romani
esse redactas
lIis rebus gestis omni aallia pacata, tanta huius 35

0 belli ad barbaros opinio perlata est uti ab iis natio-
nibus quae trans Rhenum incolerent legationes ad
(~aesarem mitterentur, quae se obsides daturas, im-
perata facturas pollicerentur. Quas legationes Caesar, 2
quod in Italiam Illyricumque properabat, inita pro~ima
aestate ad se reverti iussit. Ipse in Carnutes, Andes, 3
TuronoS quaeque civitates propinquae iis locis erant
ubi bellun1 gesserat, legionibus in hiberna deductis,
in Italiam profectu~ est. Ob easque res ex litteris 4
Caesaris dierum XV supplicatio decreta est, quod ante
20 id tempuS accidit nulli.