% tex2asc-version: 0.1
%
% Apuleius' Cupid and Psyche.
%
% Contributor: Konrad Schroder <
[email protected]>
%
% Original publication data:
% Purser, Louis C. _Cupido_et_Psyche_. G. Bell: London, 1913.
%
% Version: 0.02 (Beta), 11 September 1993
%
% This file is in the Public Domain.
%
\input ks_macros.tex
\docversion=1.0pt \warnifold
\raggedbottom
%
\centerline{APVLEI PSYCHE ET CVPIDO}
\centerline{CVRA LVDOVICI C.~PVRSER}
\centerline{APVD P.~H.~LEE WARNER}
\centerline{MEDICEAE SOCIETATIS}
\centerline{LIBRARIVM LONDINI}
\centerline{MDCCCCXIII}
\vfill\eject
%
%
\centerline{PSYCHE ET CVPIDO}
\bigskip
E{\sc RANT} in quadam civitate rex et regina. hi tres numero filias forma
conspicuas habuere, sed maiores quidem natu, quamvis gratissima
specie, idonee tamen celebrari posse laudibus humanis credebantur, at
vero puellae iuni oris tam praecipua, tam praeclara pulchritudo nec
exprimi ac ne sufficienter quidem laudari sermonis humani penuria
poterat. multi denique civium et advenae copiosi, quos eximii spectaculi
rumor studiosa celebritate congregabat, inaccessae formonsitatis
admiratione stupidi et admoventes oribus suis dexteram primore digito in
erectum pollicem residente ut ipsam prorsus deam Venerem venerabantur
religiosis adorationibus. iamque proximas civitates et attiguas regiones
fama pervaserat deam, quam caerulum profundum pelagi peperit et ros
spumantium fluctuum educavit, iam numinis sui passim tributa venia in me
diis conversari populi coetibus, vel certe rursum novo caelestium
stillarum germine non maria sed terras Venerem aliam virginali flore
praeditam pullulasse. Sic immensum procedit in dies opinio, sic insulas
iam proxumas et terrae plusculum provinciasque plurimas fama porrecta
pervagatur. iam multi mortalium longis itineribus atque altissimis maris
meatibus ad saeculi specimen gloriosum confluebant Paphon nemo, Cnidon
nemo ac ne ipsa quidem Cythera ad conspectum deae Veneris navigabant;
sacra praetereuntur, templa deformantur, pulvinaria proteruntur,
caerimoniae negleguntur; incoronata simulacra et arae viduae frigido
cinere foedatae. puellae supplicatur et in humanis vultibus deae tantae
numina placantur, et in matutino progressu virginis victimis et epulis
Veneris absentis nomen propitiatur, iamque per plateas commeantem populi
frequenter floribus sertis et solutis adprecantur.
Haec honorum caelestium ad puellae mortalis cultum inmodica translatio
verae Veneris vehementer incendit animos et inpatiens indignationis
capite quassanti fremens altius sic secum disserit:
`En rerum naturae prisca parens, en elementorum origo initialis, en
orbis totius alma Venus, quae cum mortali puella partiario maiestatis
honore tractor et nomen meum caelo conditum terrenis sordibus
profanatur! nimirum communi numinis piamento vicariae venerationis
incertum sustinebo et imaginem meam circumferet puella moritura. frustra
me pastor ille, cuius iustitiam fidemque magnus comprobavit Iuppiter, ob
eximiam speciem tantis praetulit deabus. sed non adeo gaudens ista,
quaecumque est, meos honores usurpabit: iam faxo huius etiam ipsius
inlicitae formonsitatis paeniteat.'
Et vocat confestim puerum suum pinnatum illum et satis temerarium, qui
malis suis moribus contempta disciplina publica, flammis et sagittis
armatus, per alienas domos nocte discurrens et omnium matrimonia
corrumpens impune committit tanta flagitia et nihil prorsus boni facit.
hunc, quanquam genuina licentia procacem, verbis quoque insuper stimulat
et perducit ad illam civitatem et Psychen-hoc enim nomine puella
nuncupabatur---coram ostendit et tota illa perlata de formonsitatis
aemulatione fabula gemens ac fremens indignatione: `per ego te,' inquit,
`maternae caritatis foedera deprecor, per tuae sagittae dulcia vulnera,
per flammae istius mellitas uredines, vindictam tuae parenti, sed plenam
tribue et in pulchritudinem contumacem severiter vindica idque unum et
pro omnibus unicum volens effice: virgo ista amore fraglantissimo
teneatur hominis extremi, quem et dignitatis et patrimonii simul et
incolumitatis ipsius Fortuna damnavit, tamque infirmi ut per totum orbem non
inveniat miseriae suae comparem.'
Sic effata et osculis hiantibus filium diu ac pressule saviata proximas
oras reflui litoris petit plantisque roseis vibrantium fluctuum summo
rore calcato ecce iam profundi maris sudo resedit vertice, et ipsum quod
incipit velle en statim, quasi pridem praeceperit, non moratur marinum
obsequium: adsunt Nerei filiae chorum canentes et Portunus caerulis
barbis hispidus et gravis piscoso sinu Salacia et auriga parvulus
delfini Palaemon; iam passim maria persultantes Tritonum catervae hic
concha sonaci leniter bucinat, ille serico tegmine flagrantiae solis
obsistit inimici, alius sub oculis dominae speculum progerit, curru
biiuges alii subnatant. talis ad Oceanum pergentem Venerem comitatur
exercitus.
Interea Psyche cum sua sibi perspicua pulchritudine nullum decoris sui
fructum percipit. spectatur ab omnibus, laudatur ab omnibus, nec
quisquam non rex, non regius, nec de plebe saltem cupiens eius nuptiarum
petitor accedit. mirantur quidem divinam speciem, sed ut simulacrum
fabre politum mirantur omnes. olim duae maiores sorores, quarum
temperatam formonsitatem nulli diffamarant populi, procis regibus
desponsae iam beatas nuptias adeptae, sed Psyche virgo vidua domi
residens deflet desertam suam solitudinem aegra corporis, animi saucia,
et quamvis gentibus totis complacitam odit in se suam formonsitatem. sic
infortunatissimae filiae miserri mus pater suspectatis caelestibus odiis
et irae superum metuens dei Milesii vetustissimum percontatur oraculum
et a tanto numine precibus et victimis ingratae virgini petit nuptias et
maritum. sed Apollo, quanquam Craecus et Ionicus, propter Milesiae con
ditorem sic Latina sorte respondit:
\medskip
{\obeylines
`montis in excelsi scopulo, rex, siste puellam
\quad ornatam mundo funerei thalami.
nec speres generum mortali stirpe creatum,
\quad sed saevum atque ferum vipereumque malum,
quod pinnis volitans super aethera cuncta fatigat
\quad flammaque et ferro singula debilitat,
quod tremit ipse Iovis, quo numina terrificantur
\quad fluminaque horrescunt et Stygiae tenebrae.'
}
\medskip
rex olim beatus affatu sanctae vaticinationis accepto pigens tristisque
retro domum pergit suaeque coniugi praecepta sortis enodat infaustae.
maeretur, fletur, lamentatur diebus plusculis. sed dirae sortis iam
urget taeter effectus. iam feralium nuptiarum miserrimae virgini
choragium struitur, iam taedae lumen atrae fuliginis cinere marcescit, et
sonus tibiae zygiae mutatur in querulum Ludii modum cantusque laetus
hymenaei lugubri finitur ululatu et puella nuptura deterget lacrimas
ipso suo flammeo. sic adfectae domus triste fatum cuncta etiam civitas
congemebat luctuque publico confestim congruens edicitur iustitium.
Sed monitis caelestibus parendi necessitas misellam Psychen ad
destinatam poenam efflagitabat. perfectis igitur feralis thalami cum
summo maerore sollemnibus toto prosequente populo vivum producitur funus
et lacrimosa Psyche comitatur non nuptias sed exequias suas. ac dum
maesti parentes et tanto malo perciti nefarium facinus perficere
cunctantur, ipsa illa filia talibus eos adhortatur vocibus:
`Quid infelicem senectam fletu diutino cruciatis? quid spiritum
vestrum, qui magis meus est, crebris eiulatibus fatigatis? quid lacrimis
inefficacibus ora mihi veneranda foedatis? quid laceratis in vestris
oculis mea lumina? quid canitiem scinditis? quid pectora, quid ubera
sancta tunditis? haece sunt vobis egregiae formonsitatis meae praeclara
praemia. invidiae nefariae letali plaga percussi sero sentitis. cum
gentes et populi celebrarent nos divinis honoribus, cum novam me Venerem
ore consono nuncuparent, tunc dolere, tunc flere, tunc me iam quasi
peremptam lugere debuistis. iam sentio, iam video solo me nomine Veneris
perisse. ducite me et cui sors addixit scopulo sistite. festino felices
istas nuptias obire, festino generosum illum maritum meum videre. quid
differo, quid detrecto venientem, qui totius orbis exitio natus est?'
Sic profata virgo conticuit ingressuque iam valido pompae populi
prosequentis sese miscuit. itur ad constitutum scopulum montis ardui,
cuius in summo cacumine statutam puellam cuncti deserunt, taedasque
nuptiales, quibus praeluxerant, ibidem lacrimis suis extinctas
relinquentes deiectis capitibus domuitionem parant. et miseri quidem
parentes eius tanta clade defessi, clausae domus abstrusi tenebris,
perpetuae nocti sese dedidere. Psychen autem paventem ac trepidam et in
ipso scopuli vertice deflentem mitis aura molliter spirantis Zephyri,
vibratis hinc inde laciniis et reflato sinu sensim levatam suo
tranqulllo spiritu vehens paulatim per devexa rupis excelsae, vallis
subditae florentis cespitis gremio leniter delapsam reclinat.
Psyche teneris et herbosis locis in ipso toro roscidi graminis suave
recubans, tanta mentis perturbatione sedata, dulce conquievit. iamque
sufficienti recreata somno placido resurgit animo. videt lucum proceris
et vastis arboribus consitum, videt fontem vitreo latice perlucidum
medio luci meditullio. prope fontis adlapsum domus regia est, aedificata
non humanis manibus sed divinis artibus. iam scies ab introitu primo dei
cuiuspiam luculentum et amoenum videre te diversorium. nam summa
laquearia citro et ebore curiose cavata subeunt aureae columnae,
parietes omnes argenteo caelamine conteguntur bestiis et id genus
pecudibus occurrentibus ob os introeuntium mirus prorsum homo, immo
semideus vel certe deus qui magnae artls suptilitate tantum efferavit
argentum. enimvero pavimenta ipsa lapide pretioso caesim deminuto in
varia picturae genera discriminantur: vehementer, iterum ac saepius
beatos illos, qui supergemmas et monilia calcant. iam ceterae partes
longe lateque dispositae domus sine pretio pretiosae tohque parietes
solidati massis aureis splendore proprlo coruscant, ut diem suum sibi
domus faciat licet sole nolente: sic cubicula, sic porticus, sic ipsae
balneae fulgurant. nec setius opes ceterae maiestati domus respondent,
ut equidem illud recte videatur ad conversationem humanam magno Iovi
fabricatum caeleste palatium.
Invitata Psyche talium locorum oblectatione propius accessit et paulo
fidentior intra limen sese facit; mox prolectante studio
pulcherrimae visionis rimatur singula et altrinsecus aedium horrea
sublimi fabrica perfecta magnisque congesta gazis conspicit. nec est
quicquam quod ibi non est. sed praeter ceteram tantarum divitiarum
admirationem hoc erat praecipue mirificum, quod nullo vinculo, nullo
claustro, nullo custode totius orbis thensaurus ille muniebatur. haec ei
summa cum voluptate visenti offert sese vox quaedam corporis sui nuda et
`quid,' inquit, `domina, tantis obstupescis opibus? tua sunt haec omnia.
prohinc cubiculo te refer et lectulo lassitudinem refove et ex arbitrio
lavacrum pete. nos, quarum voces accipis, tuae famulae sedulo tibi
praeministrabimus nec corporis curatae tibi regales epulae morabuntur.
Sensit Psyche divinae providentiae beatitudinem monitusque, voces
informes audiens, et prius somno et mox lavacro fatigationem sui diluit,
visoque statim proximo semirotundo suggestu, propter instrumentum
cenatorium rata refectui suo commodum, libens accumbit. et ilico vini
nectarei eduliumque variorum fercula copiosa nullo serviente, sed tantum
spiritu quodam impulsa subministrantur. nec quemquam tamen illa videre
poterat, sed verba tantum audiebat excidentia et solas voces famulas
habebat. post opimas dapes quidam introcessit et cantavit invisus, et
alius citharam pulsavit, quae videbatur nec ipsa tunc modulatae
multitudinis conferta vox aures eius affertur, ut, quamvis hominum nemo
pareret, chorus tamen esse pateret.
Finitis voluptatibus vespera suadente concedit Psyche cubitum. iamque
provecta nocte clemens quidam sonus aures eius accedit. tunc virginitati
suae pro tanta solitudine metuens et pavet et horrescit et quovis malo
plus timet quod ignorat. iamque aderat ignobilis maritus et torum
inscenderat et uxorem sibi Psychen fecerat et ante lucis exortum propere
discesserat. statim voces cubiculo praestolatae novam nuptam interfectae
virginitatis curant haec diutino tempore sic agebantur. atque ut est
natura redditum, novitas per assiduam consuetudinem delectationem ei
commendarat et sonus vocis incertae solitudinis erat solacium.
Interea parentes eius indefesso luctu atque maerore consenescebant,
latiusque porrecta fama sorores illae maiores cuncta cognorant
propereque maestae atque lugubres deserto lare certatim ad parentum
suorum conspectum adfatumque perrexerant.
Ea nocte ad suam Psychen sic infit maritus namque praeter oculos et
manibus et auribus is nihilo setius sentiebatur:
`Psyche dulcissima et cara uxor, exitiabile tibi periculum minatur
fortuna saevior quod observandum pressiore cautela censeo. sorores iam
tuae mortis opinione turbatae tuumque vestigium requirentes scopulum
istum protinus aderunt, quarum si quas forte lamentationes acceperis,
neque respondeas, immo nec prospicias omnino; ceterum mihi quidem
gravissimum dolorem, tibi vero summum creabis exitium.
Annuit et ex arbitrio mariti se facturam spopondit, sed eo simul cum
nocte dilapso diem totum lacrimis ac plangoribus misella consumit, se
nunc maxime prorsus perisse iterans, quae beati carceris custodia septa
et humanae conversationis colloquio viduata nec sororibus quidem suis de
se maerentibus opem salutarem ferre ac ne videre eas quidem omnino
posset. nec lavacro nec cibo nec ulla denique refectione recreata flens
ubertim decessit ad somnum.
Nec mora cum paulo maturius lectum maritus accubans eamque etiam nunc
lacrimantem complexus sic expostulat:
`Haecine mihi pollicebare, Psyche mea? quid iam de te tuus maritus
expecto, quid spero? et perdia et pernox nec inter amplexus coniugales
desinis cruciatum. age iam nunc ut voles, et animo tuo damnosa poscenti
pareto ! tantum memineris meaeseriae monitionis, cum coeperis sero
paenitere.'
Tunc illa precibus et dum se morituram commi natur extorquet a marito
cupitis adnuat, ut sorores videat, luctus mulceat, ora conferat. sic
ille novae nuptae precibus veniam tribuit et insuper, quibuscumque
vellet eas auri vel monilium donare, concessit, sed identidem monuit ac
saepe terruit, ne quando sororum pernicioso consilio suasa de forma
mariti quaerat neve se sacrilega curiositate de tanto fortunarum
suggestupessum deiciat nec suum postea contingat amplexum. gratias egit
marito iamque laetior animo `sed prius,' inquit, `centies moriar quam
tuo isto dulcissimo conubio caream. amo enim et efflictim te, quicumque
es, diligo aeque ut meum spiritum, nec ipsi Cupidini comparo. sed istud
etiam meis precibus, oro, largire et illi tuo famulo Zephyro praecipe,
simili vectura sorores hic mihi sistat'; et imprimens oscula suasoria et
ingerens verba mulcentia et inserens membra cogentia haec etiam
blanditiis astruit: `mi mellite, mi marite, tuae Psychae dulcis anima.'
vi ac potestate Venerii susurrus invitus succubuit maritus et cuncta se
facturum spopondit atque, etiam luce proxumante, de manibus uxoris
evanuit.
At illae sorores percontatae scopulum locumque illum, quo fuerat Psyche
deserta, festinanter adveniunt ibique difflebant oculos et plangebant
ubera, quoad crebrisearum heiulatibus saxa cautesque parilem sonum
resultarent. iamque nomine proprio sororem miseram ciebant, quoad sono
penetrabili vocis ululabilis per prona delapso amens et trepida Psyche
procurrit e domo et `quid,' inquit, `vos miseris lamentationibus
necquicquam effligitis? quam lugetis, adsum. lugubres voces desinite et
diutinis lacrimis madentes genas siccate tandem, quippe cum iam possitis
quam plangebatis amplecti.'
Tunc vocatum Zephyrum praecepti maritalis admonet. nec mora cum ille
parens imperio statim clementissimis flatibus in noxia vectura deportat
illas. iam mutuis amplexibus et festinantibus saviis sese perfruuntur
et illae sedatae lacrimae postliminio redeunt prolectante gaudio. `sed
ettectum,' inquit, `et larem nostrum laetae succedite et afflictas
animas cum Psyche vestra recreate.'
Sic allocuta summas opes domus aureae vocumque servientium populosam
familiam demonstrat auribus earum lavacroque pulcherrimo etinhumanae
mensae lautitiis eas opipare reficit, ut illarum prorsus caelestium
divitiarum copiis affluentibus satiatae iam praecordiis penitus
nutrirent invidiam. denique altera earum satis scrupulose curioseque
percontari non desinit, quis illarum caelestium rerum dominus, quisve
vel qualis ipsius sit maritus. nec tamen Psyche coniugale illud
praeceptum ullo pacto temerat vel pectoris arcanis exigit, sed e re nata
confingit esse iuvenem quendam et speciosum, commodum lanoso barbitio
genas inumbrantem, plerumque rurestribus ac montanis venatibus occupatum,
etnequa sermonis procedentis labe consilium tacitum proderetur, auro
facto gemmosisque monilibus onustas eas statim vocato Zephyro tradit
reportandas.
Quo protenus perpetrato sorores egregiae domum redeuntes iamque
gliscentis invidiae felle fraglantes multa secum sermonibus mutuis
perstrepebant. sic denique infit altera:
`En orba et saeva et iniqua Fortuna! hocine tibi complacuit, ut utroque
parente prognatae diversam sortem sustineremus? et nos quidem, quae natu
maiores sumus, maritis advenis ancillae deditae, extorres et lare et
ipsa patria degamus longe parentum velut exulantes, haec autem
novissima, quam fetu satiante postremus partus effudit, tantis opibus et
deo marito potita sit, quae nec uti recte tanta bonorum copia novit?
vidisti, soror, quanta in domo iacent et qualia monilia, quae
praenitent vestes, quae splendicant gemmae, quantum praeterea passim
calcatur aurum. quodsi maritum etiam tam formonsum tenet, ut affirmat,
nulla nunc in orbe toto felicior vivit. fortassis tamen procedente
consuetudine et adfectione roborata deam quoque illam deus maritus
efficiet. sic est hercules, sic se gerebat ferebatque. iam iam sursum
respicit et deam spirat mulier, quae voces ancillas habet et ventis
ipsis imperitat. at ego misera primum patre meo seniorem maritum sortita
sum, dein cucurbita calviorem et quovis puero pusilliorem, cunctam domum
seris et catenis obditam custodientem.'
Suscipit alia: `ego vero maritum articulari etiam morbo complicatum
curvatumque ac per hoc rarissimo venerem meam recolentem sustineo,
plerumque detortoset duratos in lapidem digitos eius perfricans, fomentis
olidis et pannis sordidis et faetidis cataplasmatibus manus tam delicatas
istas adurens nec uxoris officiosam faciem sed medicae laboriosam
personam sustinens. et tu quidem, soror, videris, quam patienti
velpotius servili---dicam enim libere quod sentio---haec perferas animo;
enimvero ego nequeo sustinere ulterius tam beatam fortunam conlapsam
indignae. recordare enim, quam superbe, quam adroganter nobiscum
egerit et ipsa iactatione inmodicae ostentationis tumentem suum
prodiderit animum dequetantis divitiis exigua nobis invita proiecerit
confestimque praesentia nostra gravata propelli et efflari exsibilarique
nos iusserit. nec sum mulier nec omnino spiro, nisi eam pessum de tantis
opibus deiecero. ac si tibi etiam, ut parest, inacuit nostra contumelia,
consilium validum requiramus ambae. iamque ista, quae ferimus, non
parentibus nostris ac nec ulli monstremus alii, immo nec omnino quicquam
de eius salute norimus. sat est, quod ipsae vidimus quae vidisse
paenituit, nedum ut genitoribus et omnibus populis tam beatum eius
differamus praeconium. nec sunt enim beati, quorum divitias nemo novit.
sciet se non ancillas sed sorores habere maiores. et nunc quidem
concedamus ad maritos et lares pauperes nostros sed plane sobrios
revisamus diuque cogitationibus pressioribus instructae ad superbiam
poeniendam firmiores redeamus.
Placet pro bono duabus malis malum consilium totisque illis tam
pretiosis muneribus absconditis comam trahentes et proinde ut merebantur
ora lacerantes simulatos redintegrant fletus. ac sic parentes quoque
redulcerato prorsum dolore raptim deterrentes vesania turgidae domus suas
contendunt dolum scelestum, immo vero parricidium struentes contra
sororem insontem.
Interea Psychen maritus ille, quem nescit, rursum suis illis nocturnis
sermonibus sic commonet: `videsne, quantum tibi periculum? velitatur
Fortuna eminus, ac nisi longe firmiter praecaves, mox comminus
congredietur. perfidae lupulae magnis conatibus nefarias insidias tibi
comparant, quarum summa est, ut te suadeant meos explorare vultus, quos,
ut tibi saepe praedixi, non videbis si videris. ergo igitur si posthac
pessimae illae lamiae noxiis animis armatae venerint---venient autem,
scio -, neque omnino sermonem conferas et si id tolerare pro genuina
simplicitate proque animi tui teneritudine non potueris, certe de marito
nil quicquam vel audias vel respondeas. nam et familiam nostram iam
propagabimus et hic adhuc infantilis uterus gestat nobis infantem alium,
si texeris nostra secreta silentio, divinum, si profanaveris, mortalem.'
Nuntio Psyche laeta florebat et divinae subolis solacio plaudebat et
futuri pignoris gloria gestiebat et materni nominis dignitate gaudebat.
crescentes dies et menses exeuntes anxia numerat et sarcinae nesciae
rudimento miratur de brevi punctulo tantum incrementulum locupletis
uteri. sed iam pestes illae taeterrimaeque Furiae anhelantes vipereum
virus et festinantes impia celeritate navigabant. tunc sic iterum
momentarius maritus suam Psychen admonet: `dies ultima et casus extremus
est: sexus infestus et sanguis inimicus iam sumpsit arma et castra
commovit et aciem direxit et classicum personavit; iam mucrone destricto
iugulum tuum nefariae tuae sorores petunt. heu quantis urguemur cladibus,
Psyche dulcissima. tui nostrique miserere religiosaque continentia domum
maritum teque et istum parvulum nostrum imminentis ruinae infortunio
libera. nec illas scelestas feminas, quas tibi post internecivum odium
et calcata sanguinis foedera sorores appellare non licet, vel videas vel
audias, cum in morem Sirenum scopulo prominentes funestis vocibus saxa
personabunt.'
Suscipit Psyche singultu lacrimoso sermonem incertans: `iam dudum, quod
sciam, fidei atque parciloquio meo perpendisti documenta, nec eo setius
adprobabitur tibi nunc etiam firmitas animi mei. tu modo Zephyro nostro
rursum praecipe, fungatur obsequio, et in vicem denegatae sacrosanctae
imaginis tuae redde saltem conspectum sororum. per istos cinnameos et
undique pendulos crines tuos, per teneras et teretis et mei similes
genas, per pectus nescio quocalore fervidum, sic in hoc saltem parvulo
cognoscam faciem tuam: supplicis anxiae piis precibus erogatus germani
complexus indulge fructum et tibi devotae Psychae animam gaudio recrea.
nec quicquam amplius in tuo vultu requiro, iam nil officiunt mihi nec
ipsae nocturnae tenebrae: teneo te, meum lumen.'
His verbis et amplexibus mollibus decantatus maritus lacrimasque eius
suis crinibus detergens se facturum spopondit et praevertit statim lumen
nascentis diei.
Iugum sororium consponsae factionis ne parentibus quidem visis recta de
navibus scopulum petunt illum praecipiti cum velocitate nec venti
ferentis oppertae praesenham licentiosa cum temeritate prosiliunt in
altum. nec immemor Zephyrus regalis edicti, quamvis invitus, susceptas
eas gremio spirantis aurae solo reddidit. at illae incunctatae statim
conferto vestigio domum penetrant complexaeque praedam suam sororis
nomen ementientes thensaurumque penitus abditae fraudis vultu laeto
tegentes sic adulant:
`Psyche, non ita ut pridem parvula, et ipsa iam mater es. quantum,
putas, boni nobis in ista geris perula; quantis gaudiis totam domum
nostram hilarabis. o nos beatas, quas infantis aurei nutrimenta
laetabunt. qui si parentum, ut oportet, pulchritudini responderit,
prorsus Cupido nascetur.'
Sic adfectione simulata paulatim sororis invadunt animum. statimque eas
lassitudine viae sedilibus refotas et balnearum vaporosis fontibus
curatas pulcherrime triclinio mirisque illis et beatis edulibus atque
tuccetis oblectat. iubet citharam loqui: psallitur; tibias agere:
sonatur; choros canere: cantatur. quae cuncta nullo praesente
dulcissimis modulis animos audientium remulcebant. nec tamen scelestarum
feminarum nequitia vel illa mellita cantus dulcedine mollita conquievit,
sed ad destinatam fraudium pedicam sermonem conferentes dissimulanter
occipiunt sciscitari, qualis ei maritus et unde natalium, secta cuia
proveniret. tunc illa simplicitate nimia pristini sermonis oblita novum
commentum instruit aitque maritum suum de provincia proxima magnis
pecuniis negotiantem iam medium cursum aetatis agere, interspersum rara
canitie. nec in sermone isto tantillum morata rursum opiparis muneribus
eas onustas ventoso vehiculo reddidit.
Sed dum Zephyri tranquillo spiritu sublimatae domum redeunt, sic secum
altercantes: `quid, soror, dicimus de tam monstruoso fatuae illius
mendacio? tunc adolescens modo florenti lanugine barbam instruens, nunc
aetate media candenti canitie lucidus. quis ille, quem temporis modici
spatium repentina senecta reformavit? nil aliud repperies, mi soror,
quam vel mendacia istam pessimam feminam confingere vel formam mariti
sui nescire; quorum utrum verum est, opibus istis quam primum
exterminanda est. quodsi viri sui faciem ignorat, deo profecto denupsit
et deum nobis praegnatione ista gerit. certe si divini puelli --- quod
absit haec mater audierit, statim me laqueo nexili suspendam. ergo
interim ad parentes nostros redeamus et exordio sermonis huius quam
concolores fallacias adtexamus.'
Sic inflammatae, parentibus fastidienter appellatis et nocte turbatae
vigiliis, perditae matutino scopulum pervolant et inde solito venti
praesidio vehementer devolant lacrimisque pressura palpebrarum coactis
hoc astu puellam appellant: `tu quidem felix et ipsa tanti mali
ignorantia beata sedes incuriosa periculi tui, nos autem, quae pervigili
cura rebus tuis excubamus, cladibus tuis misere cruciamur. pro vero
namque comperimus nec te, sociae scilicet doloris casusquetui,
celarepossumus immanem colubrum multinodis voluminibus serpentem, veneno
noxio colla sanguinantem hiantemque ingluvie profunda tecum noctibus
latenter adquiescere. nunc recordare sortis Pythicae, quae te trucis
bestiae nuptiis destinatam esse clamavit. et multi coloni quique
circumsecus venantur et accolae plurimi viderunt eum vespera redeuntem e
pastu proximique fluminis vadis innatantem. nec diu blandis alimoniarum
obsequiis te saginaturum omnes adfirmant, sed, cum primum praegnationem
tuam plenus maturaverit uterus, opimiore fructu praeditam devoraturum.
ad haec iam tua est existimatio, utrum sororibus pro tua cara salute
sollicitis adsentiri velis et declinata morte nobiscum secura periculi
vivere an saevissimae bestiae sepeliri visceribus. quodsi te ruris huius
vocalis solitudo vel clandestinae veneris faetidi periculosique
concubitus et venenati serpentis amplexus delectant, certe piae sorores
nostrum fecerimus.
Tunc Psyche misella, utpote simplex et animi tenella, rapitur verborum
tam tristium formidine: extra terminum mentis suae posita prorsus omnium
mariti monitionum suarumque promissionum memoriam effudit et in
profundum calamitatis sese praecipitavit, tremensque et exangui colore
lurida tertiata verba semihianti voce substrepens sic ad illas ait:
`Vos quidem, carissimae sorores, ut par erat, in o~cio vestrae pietatis
permanetis, verum et illi, qui talia vobis adfirmant, non videntur mihi
mendacium fingere. nec enim umquam viri mei vidi faciem vel omnino
cuiatis sit novi, sed tantum nocturnis subaudiens vocibus maritum
incerti status et prorsus lucifugam tolero bestiamque aliquam recte
dicentibus vobis merito consentio. meque magnopere semper a suis terret
aspectibus malumque grande de vultus curiositate praeminatur. nunc si
quam salutarem opem periclitanti sorori vestrae potestis adferre, iam
nunc subsistite; ceterum incuria sequens prioris providentiae beneficia
conrumpet.'
Tunc nanctae iam portis patentibus nudatum sororis animum facinerosae
mulieres, omissis tectae machinae latibulis, destrictis gladiis fraudium
simplicis puellae paventes cogitationes invadunt.
Sic denique altera: `quoniam nos originis nexus pro tua incolumitate ne
periculum quidem ullum ante oculos habere compellit, viam, quae sola
deducit iter ad salutem, diu diuque cogitatam monstrabimus tibi.
novaculam praeacutam, adpulsu etiam palmulae lenientis exasperatam, tori
qua parte cubare consuesti, latenter absconde lucernamque concinnem,
completam oleo, claro lumine praemicantem subde aliquo claudentis
aululae tegmine, omnique isto apparatu tenacissime dissimulato, postquam
sulcatos intrahens gressus cubile solitum conscenderit iamque porrectus
et exordio somni prementis implicitus altum soporem flare coeperit, toro
delapsa nudoque vestlglo pensilem gradum paullulatim minuens, caecae
tenebrae custodia liberata lucerna, praeclaritui facinoris opportunitatem
de luminis consilio mutuare et ancipiti telo illo audaciter, prius
dextera sursum elata, nisu quam valido noxii serpentis nodum cervicis et
capitis abscide. nec nostrum tibi deerit subsidium; sed cum primum
illius morte salutem tibi feceris, anxiae praestolabimur cunctisque
istis ocius tecum relatis votivis nuptiis hominem te iungemus homini.'
Tali verborum incendio flammata viscera sororis iam prorsus ardentis
deserentes ipsae protinus, tanti mali confinium sibi etiam eximie
metuentes, flatus alitis impulsu solito provectae super scopulum ilico
pernici se fuga proripiunt statimque conscensis navibus abeunt.
At Psyche relicta sola, nisi quod infestis Furiis agitata sola non est,
aestu pelagi simile maerendo fluctuat et, quamvis statuto consilio et
obstinato animo, iam tamen facinori manus admovens adhuc incerta
consilii titubat multisque calamitatis suae distrahitur affectibus.
festinat differt, audet trepidat, diffidit irascitur et, quod est
ultimum, in eodem corpore odit bestiam, diligit maritum. vespera tamen
iam noctem trahente praecipiti festinatione nefarii sceleris instruit
apparatum. nox aderat et maritus aderat priusque Veneris proeliis
velitatus in altum soporem descenderat.
Tunc Psyche, et corporis et animi alioquin infirma, fati tamen saevitia
subministrante, viribus roboratur et prolata lucerna et adrepta novacula
sexum audacia mutatur. sed cum primum luminis oblatione tori secreta
claruerunt, videt omnium ferarum mitissimam dulcissimamque bestiam,
ipsum illum Cupidinem formonsum deum formonse cubantem, cuius aspectu
lucernae quoque lumen hilaratum increbruit et acuminis sacrilegi
novaculam paenitebat. at vero Psyche tanto aspectu deterrita et impos
animi, marcido pallore defecta tremensque desedit in imos poplites et
ferrum quaerit abscondere, sed in suo pectore; quod profecto fecisset,
nisi ferrum timore tanti flagitii manibus temerariis delapsum evolasset.
iamque lassa, salute defecta, dum saepius divini vultus intuetur
pulchritudinem, recreatur animi. videt capitis aurei genialem caesariem
ambrosia temulentam, cervices lacteas genasque purpureas pererrantes
crinium globos decoriter impeditos, alios antependulos, alios
retropendulos, quorum splendore nimio fulgurante iam et ipsum lumen
lucernae vacillabat; per umeros volatilis dei pinnae roscidae micanti
flore candicant et quamvis alis quiescentibus extimae plumulae tenellae
ac delicatae tremule resultantes inquieta lasciviunt; ceterum corpus
glabellum atque luculentum et quale peperisse Venerem non paeniteret.
ante lectuli pedes iacebat arcus et pharetra et sagittae, magni dei
propitia tela.
Quae dum insatiabili animo Psyche, satis et curiosa, rimatur atque
pertrectat et mariti sui miratur arma, depromit unam de pharetra
sagittam et puncto pollicis extremam aciem periclitabunda trementis
etiam nunc articuli nisu fortiore pupugit altius, ut per summam cutem
roraverint parvulae sanguinis rosei guttae. sic ignara Psyche sponte in
Amoris incidit amorem. tunc magis magisque cupidine fraglans Cupidinis,
prona in eum efflictim inhians patulis ac petulantibus saviis
festinanter ingestis de somni mensura metuebat. sed dum bono tanto
percita saucia mente fluctuat, lucerna illa sive perfidia pessima sive
invidia noxia sive quod tale corpus contingere et quasi basiare et ipsa
gestiebat, evomuit de summa luminis sui stillam ferventis olei super
umerum dei dexterum. hem audax et temeraria lucerna et amoris vile
ministerium, ipsum ignis totius deum aduris, cum te scilicet amator
aliquis, ut diutius cupitis etiam nocte potiretur, primus invenerit. sic
inustus exiluit deus visaque detectae fidei colluvie protinus ex osculis
et manibus infelicissimae coniugis tacitus avolavit. at Psyche statim
resurgentis eius crure dextero manibus ambabus adrepto sublimis
evectionis adpendix miseranda et per nubilas plagas penduli comitatus
extrema consequia tandem fessa delabitur solo.
Nec deus amator humi iacentem deserens involavit proximam cupressum
deque eius alto cacumine sic eam graviter commotus adfatur:
`Egoquidem, simplicissima Psyche, parentis meae Veneris praeceptorum
immemor, quae te miseri extremique hominis devinctam cupidine infimo
matrimonio addici iusserat, ipse potius amator advolavi tibi sed hoc
feci leviter, scio, et praeclarus ille sagittarius ipse me telo meo
percussi teque coniugem meam feci, ut bestia scilicet tibi viderer et
ferro caput excideres meum, quod istos amatores tuos oculos gerit. haec
tibi identidem semper cavenda censebam, haec benivole remonebam. sed
illae quidem consiliatrices egregiae tuae tam perniciosi magisterii
dabunt actutum mihi poenas, te vero tantum fuga mea punivero.' et cum
termino sermonis pinnis in altum se proripuit.
Psyche vero humi prostrata et quantum visu poterat volatus mariti
prospiciens extremis affligebat lamentationibus animum. sed ubi remigio
plumae raptum maritum proceritas spatii fecerat alienum, per proximi
fluminis marginem praecipitem sese dedit. sed mitis fluvius in honorem
dei scilicet, qui et ipsas aquas urere consuevit, metuens sibi confestim
eam innoxio volumine super ripam florentem herbis exposuit. tunc forte
Pan deus rusticus iuxta supercilium amnis sedebat complexus Echo
montanam deam eamque voculas omnimodas edocens reccinere; proxime ripam
vago pastu lasciviunt comam fluvii tondentes capellae. hircuosus deus
sauciam Psychen atque defectam, utcumque casus eius non inscius,
clementer ad se vocatam sic permulcetverbis lenientibus:
`Puella scitula, sum quidem rusticanus et upilio, sed senectutis
prolixae beneficio multis experimentis instructus. verum si recte
coniecto, quod profecto prudentes viri divinationem autumant, ab isto
titubante et saepius vaccillante vestigio deque nimio pallore corporis
et assiduo suspiritu, immo et ipsis maerentibus oculis tuis, amore nimio
laboras. ergo mihi ausculta nec te rursus praecipitio vel ullo mortis
accersitae genere perimas. luctum desine et pone maerorem, precibusque
potius Cupidinem deorum maximum percole, et utpote adolescentem
delicatum luxuriosumque blandis obsequiis promerere.'
Sic locuto deo pastore nulloque sermone reddito, sed adorato tantum
numine salutari Psyche pergit ire. sed cum aliquam multum viae laboranti
vestigio pererrasset, inscio quodam tramite iam die labente accedit
quandam civitatem, in qua regnum maritus unius sororis eius optinebat.
qua re cognita Psyche nuntiari praesentiam suam sorori desiderat; mox
inducta mutuis amplexibus alternae salutationis expletis percontanti
causas adventus sui sic incipit:
`Meministi consilium vestrum, scilicet quo mihi suasistis, ut bestiam,
quae mariti mentito nomine mecum quiescebat, prius quam ingluvie voraci
me misellam hauriret, ancipiti novacula peremerem. sed cum primum, ut aeque
placuerat, conscio lumine vultus eius aspexi, video mirum divinumque
prorsus spectaculum, ipsum illum deae Veneris filium, ipsum inquam
Cupidinem, leni quiete sopitum. ac dum tanti boni spectaculo percita et
nimia voluptatis copia turbata fruendi laborarem inopia, casu scilicet
pessumo lucerna fervens oleum rebullivit in eius umerum. quo dolore
statim somno recussus, ubi me ferro et igni conspexit armatam, ``tu
quidem,'' inquit, ``ob istud tam dirum facinus confestim toro meo divorte
tibique res tuas habeto, ego vero sororem tuam''---et nomen quo tu
censeris aiebat `iam mihi confarreatis nuptiis coniugabo ``; et statim
Zephyropraecipit, ultra terminos me domus eius efflaret.'
Necdum sermonem Psyche finierat, et illa vesanae libidinis et invidiae
noxiae stimulis agitata, e re concinnato mendacio fallens maritum, quasi
de morte parentum aliquid conperisset, statim navem ascendit et ad illum
scopulum protinus pergit et quamvis alio flante vento, caeca spe tamen
inhians, `accipe me,' dicens, `Cupido, dignam te coniugem et tu,
Zephyre, suscipe dominam' saltu se maximo praecipitem dedit. nec tamen
ad illum locum vel saltem mortua pervenire potuit. nam per saxa cautium
membris iactatis atque dissipatis et, proinde ut merebatur, laceratis
visceribus suis alitibus bestiisque obvium ferens pabulum interiit.
Nec vindictae sequentis poena tardavit. nam Psyche rursus errabundo
gradu pervenit ad civitatem aliam, in qua pari modo soror morabatur alia
nec setius et ipsa fallacie germanitatis inducta et in sororis
sceleratas nuptias aemula festinavit ad scopulum inque simile mortis
exitium cecidit.
Interim, dum Psyche quaesitioni Cupidinis intenta populos circumibat,
ille vulnere lucernae dolens in ipso thalamo matris iacens ingemebat.
tunc avis peralba illa gavia, quae super fluctus marinos pinnis natat,
demergit sese propere ad Oceani profundum gremlum. ibi commodum Venerem
lavantem natantemque propter assistens indicat adustum filium eius,
gravi vulneris dolore maerentem, dubium salutis iacere iamque per
cunctorum ora populorum rumoribus conviciisque variis omnem Veneris
familiam male audire, quod ille quidem montano scortatu, tu vero marino
natatu secesseritis ac per hoc non voluptas ulla, non gratia, non lepos,
sed incompta et agrestia et horrida cuncta sint, non nuptiae coniugales,
non amicitiae sociales, non liberum caritates, sed enormis eluvies et
squalentium foederum insuave fastidium. haec illa verbosa et satis
curiosa avis in auribus Veneris fili lacerans existimationem ganniebat.
at Venus irata solidum exclamat repente: `ergo iam ille bonus filius
meus habet amicam aliquam? prome agedum, quae sola mihi servis amanter,
nomen eius, quae puerum ingenuum et investem sollicitavit, sive illa de
Nympharum populo seu de Horarum numero seu de Musarum choro vel de
mearum Gratiarum ministerio.'
Nec loquax illa conticuit avis, sed `nescio,' inquit, `domina: puto
puellam-si probe memini, Psyches nomine dicitur efflicte cupere.'
Tunc indignata Venus exclamavit vel maxime: `Psychen ille, meae formae
succubam, mei nominis aemulam, si vere diligit, nimirum illud
incrementum lenam me putavit, cuius monstratu puellam illam
cognosceret.'
Haec quiritans properiter emergit e mari suumque protinus aureum thalamum
petit et reperto, sicut audierat, aegroto puero iam inde a foribus quam
maxime boans `honesta,' inquit, `haec et natalibus nostris bonaeque tuae
frugi congruentia, ut primum quidem tuae parentis, immo dominae
praecepta calcares nec sordidis amoribus inimicam meam cruciares, verum
etiam hoc aetatis puer tuis licentiosis et immaturis iungeres
amplexibus, utegonurum scilicet tolerarem inimicam? sed utique praesumis
nugo et corruptor et inamabilis te solum generosum nec me iam per
aetatem posse concipere. velim ergo scias multo te meliorem filium alium
genituram, immo ut contumeliam magis sentias, aliquem de meis
adoptaturam vernulis eique donaturam istas pinnas et flammas et arcum et
ipsas sagittas et omnem meam supellectilem, quam tibi non ad hos usus
dederam; nec enim de patris tui bonis ad instructionem istam quicquam
concessum est. sed male prima pueritia inductus es et acutas manus habes
et maiores tuos irreverenter pulsasti totiens et ipsam matrem tuam, me
inquam ipsam, parricida denudas cotidie et percussisti saepius
et quasi viduam utique contemnis nec vitricum tuum fortissimum illum
maximumque bellatorem metuis. quidni? cui saepius in angorem mei
paelicatus puellas propinare consuesti. sed iam faxo te lusus huius
paeniteat et sentias acidas et amaras istas nuptias.---sed nunc inrisui
habita quid agam? quo me conferam? quibus modis stelionem istum
cohibeam? petamne auxilium ab inimica mea Sobrietate, quam propter huius
ipsius luxuriam offendi saepius? at rusticae squalentisque feminae
conloquium prorsus horresco. nec tamen vindictae solacium undeunde
spernendum est. illa mihi prorsus adhibenda est nec ulla alia, quae
castiget asperrime nugonem istum, pharetram explicet et sagittas
dearmet, arcum enodet, taedam deflammet, immo et ipsum corpus eius
acrioribus remediis coherceat. tunc iniuriae meae litatum crediderim,
cum eius comas, quas istis manibus meis subinde aureo nitore perstrinxi,
deraserit, pinnas, quas meo gremio nectarei fontis infeci,
praetotonderit.
Sic effata foras sese proripit infesta et stomachata biles Venerias. sed
eam protinus Ceres et Iuno continantur visamque vultu tumido quaesiere,
cur truci supercilio tantam venustatem micantium oculorum coherceret.
atilla `oportune,' inquit, `ardenti prorsus isto meo pectori violentiam
scilicet perpetraturae venitis. sed totis, oro, vestris viribus Psychen
illam fugitivam volaticam mihi requirite. nec enim vos utique domus meae
famosa fabula et non dicendi filii mei facta latuerunt.'
Tunc illae non ignarae, quae gesta sunt, palpare Veneris iram saevientem
sic adortae: `quid tale, domina, deliquit tuus filius, ut animo
pervicaci voluptates illius impugnes et, quam ille diligit, tu quoque
perdere gestias? quod autem, oramus, isti crimen, si puellae lepidae
libenter adrisit? an ignoras eum masculum et iuvenem esse vel certe iam,
quot sit annorum, oblita es? an, quod aetatem portat bellule, puer tibi
semper videtur? mater autem tu et praeterea cordata mulier filii tui
lusus semper explorabis curiose et in eo luxuriem culpabis et amores
revinces et tuas artes tuasque delicias in formonso filio reprehendes?
quis autem te deum, quis hominum patietur passim cupidines populis
disseminantem, cum tuae domus amores amare coherceas et vitiorum
muliebrium publicam praecludas officinam?'
Sic illae metu sagittarum patrocinio gratioso Cupidini, quamvis absenti,
blandiebantur. sed Venus indignata ridicule tractari suas iniurias
praeversis illis alterorsus concito gradu pelago viam capessit.
Interea Psyche variis iactabatur discursibus, dies noctesque mariti
vestigationibus inquieta animo, tanto cupidior iratum licet, si non
uxoriis blanditiis lenire, certe servilibus precibus propitiare. et
prospecto templo quodam in ardui montis vertice `unde autem,' inquit,
`scio an istic meus degat dominus?' et ilico dirigit citatum gradum,
quem defectum prorsus adsiduis laboribus spes incitabat et votum.
iamque naviter emensis celsioribus iugis pulvinaribus sese proximam
intulit. videt spicas frumentarias in acervo et alias flexiles in corona
et spicas hordei videt. erant et falces et operae messoriae mundus
omnis, sed cuncta passim iacentia et incuria confusa et, ut solet aestu,
laborantium manibus proiecta. haec singula Psyche curiose dividit et
discretim remota rite componit, rata scilicet nullius dei fana ac
caerimonias neclegere se debere, sed omnium benivolam misericordiam
corrogare.
Haec eam sollicite seduloque curantem Ceres alma deprehendit et longum
exclamat protinus: `ain, Psyche miseranda? totum per orbem Venus anxia
disquisitione tuum vestigium furens animi requirit, teque ad extremum
supplicium expetit et totis numinis sui viribus ultionem flagitat: tu
vero rerum mearum tutelam nunc geris et aliud quicquam cogitas nisi de tua
salute?
Tunc Psyche pedes eius advoluta et uberi fletu rigans deae vestigia
humumque verrens crinibus suis multiiugis precibus editis veniam
postulabat: `per ego te frugiferam tuam dexteram istam deprecor, per
laetificas messium caerimonias, per tacita secreta cistarum et
per famulorum tuorum draconum pinnata curricula et glebae Siculae
sulcamina et currum rapacem et terram tenacem et inluminarum Proserpinae
nuptiarum demeacula et luminosarum filiae inventionum remeacula et
cetera, quae silentio tegit Eleusinis Atticae sacrarium, miserandae
Psyches animae, supplicis tuae, subsiste. inter istam spicarum congeriem
patere vel pauculos dies delitescam, quoad deae tantae saeviens ira
spatio temporis mitigetur vel certe meae vires diutino labore fessae
quietis intervallo leniantur.'
Suscipit Ceres: `tuis quidem lacrimosis precibus et commoveor et
opitulari cupio, sed cognatae meae, cum qua etiam foedus antiquum
amicitiae colo, bonae praeterea feminae, malam gratiam subire nequeo.
decede itaque istis aedibus protinus et quod a me retenta custoditaque
non fueris optimi consule.'
Contra spem suam repulsa Psyche et afflicta duplici maestitia iter
retrorsum porrigens inter subsitae convallis sublucidum lucum prospicit
fanum sollerti fabrica structum nec ullam vel dubiam spei melioris viam
volens omittere, sed adire cuiuscumque dei veniam, sacratis foribus
proximat. videt dona pretiosa et lacinias auro litteratas ramis arborum
postibusque suffixas, quae cum gratia facti nomen deae, cui fuerant
dicata, testabantur. tunc genu nixa et manibus aram tepentem amplexa
detersis ante lacrimis SiC adprecatur:
Magni Iovis germana et coniuga, sive tu Sami, quae sola partu vagituque
et alimonia tua gloriatur, tenes vetusta delubra, sive celsae
Carthaginis, quae te virginem vectura leonis caelo commeantem percolit,
beatas sedes frequentas, sive prope ripas Inachi, qui te iam nuptam
Tonantis et reginam dearum memorat, inclitis Argivorum praesides
moenibus, quam cunctus oriens Zygiam veneratur et omnis occidens Lucinam
appellat, sis meis extremis casibus Iuno Sospita meque in tantis
exanclatis laboribus defessam imminentis periculi metu libera. quod
sciam, soles praegnatibus periclitantibus ultro subvenire.'
Ad istum modum supplicanti statim sese Iuno cum totius sui numinis
augusta dignitate praesentat et protinus `quam vellem.' inquit, `per
fidem, nutum meum precibus tuis accommodare. sed contra voluntatem
Veneris, nurus meae, quam filiae semper dilexi loco, praestare me pudor
non sinit. tunc etiam legibus, quae servos alienos profugos invitis
dominis vetant suscipi, prohibeor.'
Isto quoque fortunae naufragio Psyche perterrita nec indipisci iam
maritum volatilem quiens, tota spe salutis deposita, sic ipsa suas
cogitationes consuluit: `iam quae possunt alia meis aerumnis temptari
vel adhiberi subsidia, cui nec dearum quidem, quamquam volentium,
potuerunt prodesse suffragia? quo rursum itaque tantis laqueis inclusa
vestigium porrigam quibusque tectis vel etiam tenebris abscondita magnae
Veneris inevitabiles oculos effugiam? quin igitur masculum tandem sumis
animum et cassae speculae renuntias fortiter et ultroneam te dominae
tuae reddis et vel sera modestia saevientes impetus eius mitigas? qui
scias an etiam quem diu quaeritas illic in domo matris repperias?' sic
ad dubium obsequium, immo ad certum exitium praeparata principium
futurae secum meditabatur obsecrationis.
At Venus terrenis remediis inquisitionis abnuens caelum petit. iubet
construi currum, quem ei Vulcanus aurifex subtili fabrica studiose
poliverat et ante thalami rudimentum nuptiale munus obtulerat, limae
tenuantis detrimento conspicuum et ipsius auri damno pretiosum. de
multis quae circa cubiculum dominae stabulant procedunt quattuor
candidae columbae et hilaris incessibus picta colla torquentes iugum
gemmeum subeunt susceptaque domina laetae subvolant. currum deae
prosequentes gannitu constrepenti lasciviunt passeres et ceterae quae
dulce cantitant aves melleis modulis suave resonantes adventum deae
pronuntiant. cedunt nubes et Caelum filiae panditur et summus aether cum
gaudio suscipit deam, nec obvias aquilas vel accipitres rapaces
pertimescit magnae Veneris canora familia.
Tunc se protinus ad Iovis regias arces dirigit et petitu superbo
Mercuri, dei vocalis, operae necessariam usuram postulat. nec rennuit
Iovis caerulum supercilium. tunc ovans ilico, comitante etiam
Mercurio,Venus caelo demeat eique sollicite seritverba: `frater Arcadi,
scis nempe sororem tuam Venerem sine Mercuri praesentia nil unquam
fecisse nec te praeterit utique, quanto iam tempore delitescentem
ancillam nequiverim repperire. nil ergo superest quam tuo praeconio
praemium investigationis publicitus edicere. fac ergo mandatum matures
meum et indicia, qui possit agnosci, manifeste designes, ne, si quis
occultationis illicitae crimen subierit, ignorantiae se possit
excusatione defendere'; et simul dicens libellum ei porrigit, ubi
Psyches nomen continebatur et cetera; quo facto protinus domum secessit.
Nec Mercurius omisit obsequium. nam per omnium ora populorum passim
discurrens sic mandatae praedicationis munus exequebatur: `si quis a
fuga retrahere vel occultam demonstrare poterit fugitivam regis filiam,
Veneris ancillam, nomine Psychen, conveniat retro metas Murtias
Mercurium praedicatorem, accepturus indicinae nomine ab ipsa Venere
septem savia suavia et unum blandientis adpulsu linguae longe mellitum.'
Ad hunc modum pronuntiante Mercurio tanti praemii cupido certatim omnium
mortalium studium adrexerat. quae res nunc vel maxime sustulit Psyches
omnem cunctationem. iamque fores ei dominae proximanti occurrit una de
famulitione Veneris nomine Consuetudo statimque, quantum maxime potuit,
exclamat: `tandem, ancilla nequissima, dominam habere te scire coepisti?
an pro cetera morum tuorum temeritate istud quoque nescire te fingis,
quantos labores circa tuas inquisitiones sustinuerimus? sed bene, quod
meas potissimum manus incidisti et inter Orci cancros iam ipsos
haesisti, datura scilicet actutum tantae contumaciae poenas.'
Et audaciter in capillos eius inmissa manu trahebat eam nequaquam
renitentem. quam ubi primum inductam oblatamque sibi conspexit Venus,
laetissimum cachinnum extollit et qualem solent frequenter irati,
caputque quatiens et ascalpens aurem dexteram `tandem,' inquit, `dignata
es socrum tuam salutare? an potius maritum, qui tuo vulnere
periclitatur, intervisere venisti? sed esto secura, iam enim excipiam te
ut bonam nurum condecet'; et `ubi sunt,' inquit, `Sollicitudo atque
Tristities, ancillae meae?' quibus intro vocatis torquendam tradidit
eam. at illae sequentes erile praeceptum Psychen misellam flagellis
afflictam et ceteris tormentis excruciatam iterum dominae conspectui
reddunt. tunc rursus sublato risu Venus `et ecce,' inquit, `nobis
turgidi ventris sui lenocinio commovet miserationem, unde me praeclara
subole aviam beatam scilicet faciat. felix vero ego, quae in ipso
aetatis meae flore vocabor avia, et vilis ancillae filius nepos Veneris
audiet. quanquam inepta ego frustra filium dicam; impares enim nuptiae
et praeterea in villa sine testibus et patre non consentiente factae
legitimae non possunt videri ac per hoc spurius iste nascetur, si tamen
partum omnino perferre te patiemur.'
His editis involat eam vestemque plurifariam diloricat capilloque
discisso et capite conquassato graviter affligit, et accepto frumento et
hordeo et milio et papavere et cicere et lente et faba commixtisque
acervatim confusis in unum grumulum sic ad illam: `videris enim mihi tam
deformis ancilla nullo alio sed tantum sedulo ministerio amatores tuos
promereri: iam ergo et ipsa frugem tuam periclitabor discerne seminum
istorum passivam congeriem singulisque granis rite dispositis atque
seiugatis ante istam vesperam opus expeditum approbato mihi.'
Sic assignato tantorum seminum cumulo ipsa cenae nuptiali concessit. nec
Psyche manus admolitur inconditae illi et inextricabili moli, sed
immanitate praecepti consternata silens obstupescit. tunc formicula illa
parvula atque ruricola, certa difficultatis tantae laborisque, miserta
contubernalis magni dei socrusque saevitiam execrata, discurrens naviter
convocat corrogatque cunctam formicarum accolarum classem: `miseremini,
terrae omniparentis agiles alumnae, miseremini et Amoris uxori, puellae
lepidae, periclitanti prompta velocitate succurrite.' ruunt aliae
superque aliae sepedum populorum undae summoque studio singulae granatim
totum digerunt acervum separatimque distributis dissitisque generibus e
conspectu perniciter abeunt.
Sed initio noctis e convivio nuptiali vino madens et fraglans balsama
Venus remeat totumque revincta corpus rosis micantibus visaque
diligentia miri laboris `non tuum,' inquit, `nequissima, nec tuarum
manuum istud opus, sed illius, cui tuo, immo et ipsius malo placuisti':
et frusto cibarii panis ei proiecto cubitum facessit. interim Cupido
solus interioris domus unici cubiculi custodia clausus cohercebatur
acriter, partim ne petulanti luxurie vulnus gravaret, partim ne cum sua
cupita conveniret. sic ergo distentis et sub uno tecto separatis
amatoribus tetra nox exanclata.
Sed Aurora commodum inequitante vocatae Psychae Venus infit talia:
`videsne illud nemus, quod fluvio praeterluenti ripisque longis
attenditur, cuius imi gurgites vicinum fontem respiciunt? oves ibi
nitentes aurique colore florentes incustodito pastu vagantur. inde de
coma pretiosi velleris floccum mihi confestim quoquo modo quaesitum
afferas censeo.'
Perrexit Psyche volenter non obsequium quidem illa functura, sed requiem
malorum praecipitio fluvialis rupis habitura. sed inde de fluvio musicae
suavis nutricula, leni crepitu dulcis aurae divinitus inspirata,
sic vaticinatur arundo viridis: `Psyche, tantis aerumnis exercita, neque
tua miserrima morte meas sanctas aquas polluas nec vero istud horae
contra formidabiles oves feras aditum, quoad de solis fraglantia
mutuatae calorem truci rabie solent efferri cornuque acuto et fronte
saxea et non nunquam venenatis morsibus in exitium saevire mortalium;
sed dum meridies solis sedaverit vaporem et pecua spiritus fluvialis
serenitate conquieverint, poteris sub illa procerissima platano, quae
mecum simul unum fluentum bibit, latenter abscondere. et cum primum
mitigata furia laxaverint oves animum, percussis frondibus attigui
nemoris lanosum aurum repperies, quod passim stirpibus convexis
obhaerescit.'
Sic arundo simplex et humana Psychen aegerrimam salutem suam docebat.
nec auscultatu paenitendo diligenter instructa illa cessavit, sed
observatis omnibus furatrina facili flaventis auri mollitie congestum
gremium Veneri reportat. nec tamen apud dominam saltem secundi laboris
periculum secundum testimonium meruit, sed contortis superciliis
subridens amarum sic inquit: `nec me praeterit huius quoque facti auctor
adulterinus. sed iam nunc ego sedulo periclitabor an oppido forti animo
singularique prudentia sis praedita. videsne insistentem celsissimae
illi rupi montis ardui verticem, de quo fontis atri fuscae defluunt
undae proxumaeque conceptaculo vallis inclusae Stygias inrigant paludes
et rauca Cocyti fluenta nutriunt? indidem mihi de summi fontis penita
scaturrigine rorem rigentem hauritum ista confestim defers urnula.' sic
aiens crustallo dedolatum vasculum, insuper ei graviora comminata,
tradidit.
At illa studiose gradum celerans montis extremum petit tumulum certe vel
illic inventura vitae pessimae finem. sed cum primum praedicti iugi
conterminos locos appulit, videt rei vastae letalem difficultatem.
namque saxum immani magnitudine procerum et inaccessa salebritate
lubricum mediis e faucibus lapidis fontes horridos evomebat, qui statim
proni foraminis lacunis editi perque proclive delapsi et angusti canalis
exarato contecti tramite proxumam convallem latenter incidebant. dextra
laevaque cautibus cavatis proserpunt et longa colla porrecti saeviunt
saevi dracones inconivae vigiliae luminibus addictis et in perpetuam
lucem pupulis excubantibus. iamque et ipsae semet muniebant vocales
aquae. nam et `discede' et `quid facis? vide' et `quid agis? cave' et
`fuge' et `peribis' subinde clamant. sic impossibilitate ipsa mutata in
lapidem Psyche, quamvis praesenti corpore, sensibus tamen aberat
et inextricabilis periculi mole prorsus obruta lacrumarum etiam extremo
solacio carebat.
Nec Providentiae bonae graves oculos innocentis animae latuit aerumna.
nam supremi Iovis regalis ales illa repente propansis utrimque pinnis
affuit rapax aquila memorque veteris obsequii, quo ductu Cupidinis Iovi
pocillatorem Phrygium sustulerat, oportunam ferens opem deique numen in
uxoris laboribus percolens alti culminis diales vias deserit et ob os
puellae praevolans incipit: `at tu, simplex alioquin et expers rerum
talium, sperasne te sanctissimi nec minus truculenti fontis vel unam
stillam posse furari vel omnino contingere? diis etiam ipsique Iovi
formidabiles aquas istas Stygias vel fando comperisti, quodque vos
deieratis per numina deorum, deos per Stygis maiestatem solere? sed cedo
istam urnulam,' et protinus adreptam completum aquae festinat
libratisque pinnarum nutantium molibus inter genas saevientium dentium
et trisulca vibramina draconum remigium dextra laevaque porrigens
volentes aquas et, ut abiret innoxius, praestantes excipit, commentus ob
iussum Veneris petere eique se praeministrare, quare paulo facilior
adeundi fuit copia. sic acceptam cum gaudio plenam urnulam Psyche Veneri
citata rettulit.
Nec tamen nutum deae saevientis vel tunc expiare potuit. nam SiC eam
maiora atque peiora flagitia comminans appellat renidens exitiabile:
`iam tu quidem maga videris quaedam mihi et alta prorsus malefica, quae
talibus praeceptis meis obtemperasti naviter. sed adhuc istud, mea
pupula, ministrare debebis. sume istam pyxidem,' et dedit; `protinus
usque ad inferos et ipsius Orci ferales penates te derige. tunc
conferens pyxidem Proserpinae ``petit de te Venus,'' dicito, ``modicum de
tua mittas ei formonsitate vel ad unam saltem dieculam sufficiens. nam
quod habuit, dum filium curat aegrotum, consumpsit atque contrivit
omne.'' sed haud immaturius redito, quia me necesse est indidem
delitamtheatrum deorum frequentare.'
Tunc Psyche vel maxime sensit ultimas fortunas suas et velamento reiecto
ad promptum exitium sese compelli manifeste comperit. quidni? quae suis
pedibus ultro ad Tartarum manesque commeare cogeretur. nec cunctata
diutius pergit ad quampiam turrim praealtam, indidem sese datura
praecipitem; sic enim rebatur ad inferos recte atque pulcherrime se
posse descendere. sed turris prorumpit in vocem subitam et `quid te,'
inquit, `praecipitem, o misella, quaeris extinguere? quidque iam
novissimo periculo laborique isto temere succumbis? nam si spiritus
corpore tuo semel fuerit seiugatus, ibis quidem profecto ad imum
Tartarum, sed inde nullo pacto redire poteris. mihi ausculta. '
Lacedaemo Achaiae nobilis civitas non longe sita est: huius conterminam
deviis abditam locis quaere Taenarum. inibi spiraculum Ditis, et per
portas hiantes monstratur iter invium, cui te limine transmeato simul
commiseris, iam canale directo perges ad ipsam Orci regiam. sed non
hactenus vacua debebis per illas tenebras incedere, sed offas polentae
mulso concretas ambabus gestare manibus, at in ipso ore duas ferre
stipes. iamque confecta bona parte mortiferae viae continaberis claudum
asinum lignorum gerulum cum agasone simili, qui te rogabit decidentis
sarcinae fusticulos aliquos porrigas ei, sed tu nulla voce deprompta
tacita praeterito. nec mora cum ad flumen mortuum venies, cui praefectus
Charon, protenus expetens portorium, sic ad ripam ulteriorem sutili
cumba deducit commeantes. ergo et inter mortuos avaritia vivit nec
Charon ille et Ditis pater, tantus deus, quicquam gratuito facit, sed
moriens pauper viaticum debet quaerere et aes si forte prae manu non
fuerit, nemo eum expirare patietur. huic squalido seni dabis nauli
nomine de stipibus quas feres alteram, sic tamen ut ipse sua manu de tuo
sumat ore. nec setius tibi pigrum fluentum transmeanti quidam
supernatans senex mortuus putris adtollens manus orabit ut eum intra
navigium trahas, nec tu tamen inlicita adflectare pietate. transito
fluvio modicum te progressam textrices orabunt anus telam struentes
manus paulisper accommodes, nec id tamen tibi contingere fas est. nam
haec omnia tibi et multa alia de Veneris insidiis orientur, ut vel unam
de manibus omittas offulam. nec putes futile istud polentacium damnum
leve; altera enim perdita lux haec tibi prorsus denegabitur. canis namque
praegrandis, teriugo et satis amplo capite praeditus, immanis et
formidabilis, tonantibus oblatrans faucibus mortuos, quibus iam nil mali
potest facere, frustra territando ante ipsum limen et atra atria
Proserpinae semper excubans servat vacuam Ditis domum. hunc offrenatum
unius offulae praeda facile praeteribis ad ipsamque protinus Proserpinam
introibis, quae te comiter excipiet ac benigne, ut et molliter assidere
et prandium opipare suadeat sumere. sed tu et humi reside et panem
sordidum petitum esto, deinde nuntiato quid adveneris, susceptoque quod
offeretur rursus remeans canis saevitiam offula reliqua redime ac deinde
avaro navitae data quam reservaveras stipe transitoque eius fluvio
recolens priora vestigia ad istum caelestium siderum redies chorum. sed
inter omnia hoc observandum praecipue tibi censeo, ne velis aperire vel
inspicere illam quam feres pyxidem vel omnino divinae formonsitatis
abditum curare curiosius thensaurum.'
Sic turris illa prospicua vaticinationis munus explicuit. nec morata
Psyche pergit Taenarum sumptisque rite stipibus illis et offulis
infernum decurrit meatum transitoque per silentium asinario debili et
amnica stipe vectori data, neglecto supernatantis mortui desiderio et
spretis textricum subdolis precibus et offulae cibo sopita canis
horrenda rabie domum Proserpinae penetrat. nec offerentis hospitae
sedile delicatum vel cibum beatum amplexa, sed ante pedes eius residens
humilis cibario pane contenta Veneriam pertulit legationem. statimque
secreto repletam conclusamque pyxidem suscipit et offulae sequentis
fraude caninis latratibus obseratis residuaque navitae reddita stipe
longe vegetior ab inferis recurrit. et repetita atque adorata candida
ista luce, quanquam festinans obsequium terminare, mentem capitur
temeraria curiositate et `ecce,' inquit, `inepta ego divinae
formonsitatis gerula, quae nec tantillum quidem indidem mihi delibo vel
sic illi amatori meo formonso placitura,' et cum dicto reserat pyxidem.
nec quicquam ibi rerum nec formonsitas ulla, sed infernus somnus ac vere
Stygius, qui statim coperculo revelatus invadit eam crassaque soporis
nebula cunctis eius membris perfunditur et in ipso vestigio ipsaque
semita conlapsam possidet. et iacebat immobilis et nihil aliud quam
dormiens cadaver. sed Cupido iam cicatrice solida revalescens nec
diutinam suae Psyches absentiam tolerans per altissimam cubiculi quo
cohibebatur elapsus fenestram refectisque pennis aliquanta quiete longe
velocius provolans Psychen accurrit suam detersoque somno curiose et
rursum in pristinam pyxidis sedem recondito Psychen innoxio punctulo
sagittae suae suscitat et `ecce,' inquit, `rursum perieras, misella,
simili curiositate. sed interim quidem tu provinciam, quae tibi matris
meae praecepto mandata est, exsequere naviter, cetera egomet videro.'
his dictis amator levis in pinnas se dedit, Psyche vero confestim Veneri
munus reportat Proserpinae.
Interea Cupido amore nimio peresus et aegra facie, matris suae
repentinam sobrietatem pertimescens, ad armillum redit alisque
pernicibus caeli penetrato vertice magno Iovi supplicat suamque causam
probat. tunc Iuppiter prehensa Cupidinis buccula manuque ad os suum
relata consaviat atque sic ad illum `licet tu,' inquit, `domine fili,
numquam mihi concessu deum decretum servaris honorem, sed istud pectus
meum, quo leges elementorum etvices siderum disponuntur, convulneraris
assiduis ictibus crebrisque terrenae libidinis foedaveris casibus
contraque leges et ipsam Iuliam disciplinamque publicam turpibus
adulteriis existimationem famamque meam laeseris in serpentes, in ignes,
in feras, in aves et gregalia pecua serenos vultus meos sordide
reformando, at tamen modestiae meae memor quodque inter istas meas manus
creveris, cuncta perficiam, dum tamen scias aemulos tuos cavere ac, si
qua nunc in terris puella praepollet pulcritudine, praesentis beneficii
vicem per eam mihi repensare te debere.'
Sic fatus iubet Mercurium deos omnes ad contionem protinus convocare ac,
si qui coetu caelestium defuisset, in poenam decem milium nummum con
ventum iri pronuntiare. quo metu statim completo caelesti theatro pro
sede sublimi sedens procerus Iuppiter sic enuntiat:
`Dei conscripti Musarum albo, adolescentem istum quod manibus meis
alumnatus sim, profecto scitis omnes. cuius primae iuventutis caloratos
impetus freno quodam cohercendos existimavi; sat est cotidianis eum
fabulis ob adulteria cunctasque corruptelas infamatum. tollenda est
omnis occasio et luxuria puerilis nuptialibus pedicis alliganda. puellam
elegit et virginitate privavit: teneat, possideat, amplexus Psychen
semper suis amoribus perfruatur.' et ad Venerem conlata facie, `nec
tu,' inquit, `filia, quicquam contristere nec prosapiae tantae tuae
statuque de matrimonio mortali metuas. iam faxo nuptias non impares, sed
legitimas et iure civili congruas,' et ilico per Mercurium arripi
Psychen et in caelum perduci iubet. porrecto ambrosiae poculo, `sume,'
inquit, `Psyche, et immortalis esto, nec umquam digredietur a tuo nexu
Cupido, sed istae vobis erunt perpetuae nuptiae.'
Nec mora cum cena nuptialis affluens exhibetur. accumbebat summum torum
maritus, Psychen gremio suo complexus. sic et cum sua Iunone Iuppiter ac
deinde per ordinem toti dei. tunc poculum nectaris, quod vinum deorum
est, Iovi quidem suus pocillator ille rusticus puer, ceteris vero Liber
ministrabat. Vulcanus cenam coquebat, Horae rosis et ceteris floribus
purpurabant omnia, Gratiae spargebant balsama, Musae voce canora
personabant; Apollo cantavit ad citharam, Venus suavi musicae
superingressa formonsa saltavit, scaena sibi sic concinnata, ut Musae
quidem chorum canerent aut tibias inflarent, Saturus et Paniscus ad
fistulam dicerent. sic rite Psyche convenit in manum Cupidinis et
nascitur illis maturo partu filia, quam Voluptatem nominamus.
\bigskip
\noindent FINIS APVLEI DE PSYCHE ET CVPIDINE FABVLAE CVRANTE LVDOVICO C.
PVRSER TYPIS RICCARDIANIS A CAROLO T.~JACOBI NOVISSIME EXCVSAE. IMPENSIS
MEDICEAE SOCIETATIS, LIBRARIO PHILIPPO H.~LEE WARNER, LONDINI, IN VICO
DICTO GRAFTON STREET VII, MDCCCCXIII
\bye
