Turkish-HOWTO
Grkem etin,
[email protected]
v1.0, 21 September 1999
Bu belge, Linux iletim sistemi altndaki Trke sorunlarna zm getirmek
amacyla, mevcut Trke desteinin nasl kullanlabileceini anlatyor.
______________________________________________________________________
Table of Contents
1. Giri
1.1 Srm deiiklikleri
2. HOWTO belgeleri
2.1 Tm HOWTO belgelerini nerede bulabilirim?
2.1.1 Trke-NASIL belgeleri
2.1.1.1 Dier Trke kaynaklar
3. Klavye ayarlar
3.1 Klavye tu takm yklenmesi
3.2 Bu tutakmlarn nerede bulabilirim?
4. Metin ekran (konsol) yaztiplerinin yklenmesi
4.1 Son dzeltmeler
5. eitli uygulamalarda Trke kullanm
5.1 Pine
5.2 Netscape
5.3 KDE altnda Trke
5.4 kvt
5.5 GNOME altnda Trke
6. Zaman dilimi ayarlar
7. X Window destei
7.1 X Window Trke yaztiplerinin yklenmesi
7.2 X Window altnda Trke klavye kullanlmas
8. Yaplacaklar
______________________________________________________________________
11.. GGiirrii
Bu belge, Linux ve baz zel durumlarda UNIX iletim sisteminde Trke
kullanabilmek iin gereken eklemeler hakknda okuyucuyu bilgilendirmek
iin yazld. Trke'ye ait olan latin5, bir baka adyla ISO8859-9
standardnn, Amerika ve baz Avrupa lkelerince kullanlan latin1 standard
ile ayn olmamas nedeniyle sadece Linux deil, hemen hemen tm iletim
sistemlerinde bu sorunu fazlasyla yayor olmalsnz. leride ele alnacak
konular ile bu skntlarn pek ounu atlatacanz mit ediyorum. Eer metin
ekranda, X Window altnda Trke yazamyor ve okuyamyorsanz, pine ve
Netscape gibi uygulamalarda Trke karakterleri gremiyorsanz bizi
izlemeye devam edin.
Bu belgedeki zm denemelerimi Red Hat Linux ile yaptm. almayan, eksik
bilgi ieren ya da eklenmesinde fayda grdnz bir blm grdnzde
[email protected] adresine bir ileti yollamanz yeterlidir.
zellikle dier Linux datmlarnda yaplacak ilemler farkl olabilir, bu
nedenle eitli Linux datmlarnda karlatnz zmleri bana gnderebilirsiniz.
11..11.. SSrrmm ddeeiiiikklliikklleerrii
SSrrmm 11..00 :: Turkish-HOWTO'nun yazlmas. Hala belirli alanlarda Trke
sorunlar yaadmdan dolay bu belgenin 1.0 srmde kalmayacan mit ediyorum.
Dosya, birtakm alanlarda eksiklikler ierebilir. Burada grmek
istediiniz ne varsa bana bir ileti gnderin. Tm mektuplarnza cevap
vermeye alacam.
22.. HHOOWWTTOO bbeellggeelleerrii
Linux'un HOWTO belgeleri, Linux merakllar tarafndan biraraya getirilmi
ve hepsi belirli bir konuyu ele alan inceleme yazlarndan oluuyor. Hem
teorik, hem de pratik zmler ieren bu belgeleri tm Linux kullanclarnn
okumalarn tavsiye ederim.
22..11.. TTmm HHOOWWTTOO bbeellggeelleerriinnii nneerreeddee bbuullaabbiilliirriimm??
+o Datmla birlikte : Eer alr durumda bir Linux datmnz varsa, baz
durumlarda gncelliini ksmen yitirmi, ancak deerli bilgiler ieren
belgelere /usr/doc dizininden eriebilirsiniz. Buradaki HOWTO dizini
altnda ise tahmin edebileceiniz gibi HOWTO belgelerini
bulabilirsiniz.
+o Eer HOWTO belgelerini kurmamsanz, ya da elinizde bir Linux datm
yoksa en yakn sunsite arivinden de bu belgeleri almanz mmkn:
www.metu.edu.tr/ldp/HOWTO <www.metu.edu.tr/ldp/HOWTO>
22..11..11.. TTrrkkee--NNAASSIILL bbeellggeelleerrii
Baz HOWTO belgelerinin evrilmesi sonucu oluturulan Trke Linux-NASIL
sayfalarna www.linux.org.tr <
http://www.linux.org.tr> adresinden
ulaabilirsiniz.
22..11..11..11.. DDiieerr TTrrkkee kkaayynnaakkllaarr
+o Trkiye Linux Kullanclar Grubu, www.linux.org.tr
<
http://www.linux.org.tr>
+o Gelecek Biliim ve letiim A., www.gelecek.com.tr
<
http://www.gelecek.com.tr>
Haber bekleri :
+o news.pcmagazine.com.tr (pcmag.linux)
+o news.istanbul.edu.tr (tr.bilgisayar.isl-sistemleri.linux)
Kitaplar :
Trkiye'de Linux ile ilgili km tm yaynlara www.gelecek.com.tr
<
http://www.gelecek.com.tr> adresinden ulaabilirsiniz.
33.. KKllaavvyyee aayyaarrllaarr
Bu blmde, metin ekranda Trke yazmak iin gerekli programlar
inceleyeceiniz. Bunlardan ilki, bilgisayara Trke klavye tu takm
haritasn gsterecek olan loadkeys komutudur. loadkeys komutu ve uygun
bir Trke klavye dalm haritas yardmyla istediimiz bir Trke klavyeyi (Q
Trke, F Trke gibi) ykleyebiliriz.
33..11.. KKllaavvyyee ttuu ttaakkmm yykklleennmmeessii
loadkeys komutunun kullanm ok basittir. Datmnzda bulunan ve
/usr/lib/kbd/keymaps/i386 dizini altna yerletirilmi olan klavye
haritalarndan bir tanesini sein. Aslnda klavye haritalarnn adn bilmek
zorunda deilsiniz, burada kullanabileceiniz dosyalar ve ne tip bir
klavyeyi yklediklerini grebilirsiniz:
+o trq.map : Trke Q klavye
+o trf.map : Trke F klavye
+o tralt.map : Bu klavye ile, ALT tuu ile birlikte bastnz bir
karakterin karl olan Trke karakter ekranda belirecektir. rnek
olarak ALT ve "c" karakterlerine bastnz zaman "", ALT ve "G"
karakterlerine bastnzda ise "" harfi grlecektir. Bu klavye dalm, Q
klavyeye alkn, ancak arada bir Trke yazmak isteyenler iin ideal
grnnyor. Ancak hzl kullanmak iin biraz zaman istiyor.
imdi loadkeys komutunu birka rnekte kullanalm:
$ loadkeys trq.map (Trke Q klavye haritasn ykle)
$ loadkeys trf.map (Trke F klavye haritasn ykle)
$ loadkeys tralt.map (Trke F klavye haritasn ykle)
Eer normal US klavye haritasna dnmek isterseniz, defkeymap klavye elem
dosyasn kullann.
$ loadkeys defkeymap
Yaplan tm ilemler tm sistemde etkin olacaktr. Bir kullanc alma
yaptktan sonra sistem kapanncaya, ya da baka bir klavye dalm yklenince
dein klavye dzeni ayn kalr.
Not: ou Linux datmlarnda bulunan kbd paketi sistemde kullanlabilecek
klavye elem (dalm) dosyalarn ve yaztiplerini ierir. Son zamanlarda,
diskten tasarruf salamak amacyla hem yaztipi, hem de klavye elem
dosyalar sktrlarak kullanlmaktadr. Bu tip sktrlm dosyalarn sonu .gz
ile biter (rnein trq.map.gz). loadkeys ve setfont komutlar herhangi
bir sorunla karlamadan bu dosyalar okuyabilecek ve gerekli ilemleri
yapacaktr.
33..22.. BBuu ttuuttaakkmmllaarrnn nneerreeddee bbuullaabbiilliirriimm??
Eer kullandnz datmda trq.map, trf.map ya da tralt.map klavye elem
dosyalarn bulamyorsanz ve yukardaki komutlar ilerken hata mesaj
alyorsanz, ftp.gelecek.com.tr <
ftp://ftp.gelecek.com.tr/pub/turkce>
adresinden bu dosyalar indirmeniz mmkndr.
Dilediiniz klavye dzenini, Red Hat datmnda yeralan
/etc/sysconfig/keyboard dosyasna ekleyebilirsiniz. Kullanabileceiniz
dosya isimlerinden bazlar trq, trf ve tralt'tr.
44.. MMeettiinn eekkrraann ((kkoonnssooll)) yyaazzttiipplleerriinniinn yykklleennmmeessii
Metin ekranda Trke grebilmek iin birka ileme daha ihtiyacmz var.
Bunlardan ilki Trke karakterleri ieren yaztiplerinin yklenmesi. Bir
yaztipini yklemek iin setfont komutunu kullanyoruz.
$ setfont latin5u-16.psf.gz
Yukardaki komut /usr/lib/kbd/consolefonts dizini altndaki
latin5u-16.psf.gz yaztipi dosyasn ykledi. Bu dizin altnda yeralan, ya
da yukarda belirttiim ftp adresinden indirdiiniz ve ad latin5 ile
balayan tm yaztipleri Trke karakterler ierir. Birka deneme de siz
yapn. zellikle latin5u-12 ve latin5u-14 dosyalar daha kk yaztipi ierir
ve ekranda ayn anda daha ok karakter grntleyerek alma alannz
geniletir.
Metin ekranda kullanabileceiniz tm Trke yaztiplerini
ftp.gelecek.com.tr <
ftp://ftp.gelecek.com.tr/pub/turkce> dizini altnda
bulabilirsiniz.
44..11.. SSoonn ddzzeellttmmeelleerr
Atlmas gereken birka adm daha kald. nce /etc/inputrc dosyas iine
aadaki satrlar ekleyin. Eer dosya yoksa kendiniz oluturun.
set input-meta on
set convert-meta off
set output-meta on
Ardndan /etc/profile dosyasnn sonuna, aadaki satrlar ekleyin.
export INPUTRC=/etc/inputrc
Artk rahatlkla bash komut satr altnda Trke yazabilir ve
okuyabilirsiniz. Yukarda yaplan ilemleri eer /etc/rc.d/rc.local
dosyasna eklerseniz, herkes iin tanml bir klavye elem dosyas ve
yaztipi yaratm olursunuz:
setfont latin5u-16.psf
loadkeys trq.map.gz
55.. eeiittllii uuyygguullaammaallaarrddaa TTrrkkee kkuullllaannmm
55..11.. PPiinnee
Pine ile Trke ileti gndermek ve almak istiyorsanz, .pinerc dosyasnda,
character-set deikeninin karsnda, aadaki deiiklii yapmanz gerekiyor:
# Reflects capabilities of the display you have. Default: US-ASCII.
# Typical alternatives include ISO-8859-x, (x is a number between 1 and 9).
character-set=ISO-8859-9
Yukardaki deiiklikleri yaptktan sonra, pine ile kolayca Trke
karakterler ieren e-posta yollayabilirsiniz.
55..22.. NNeettssccaappee
Netscape'te yaztipi seimi iin, Edit - Preferences - Appearance - Fonts
- For the Encoding mensne gidin ve buradan ``Turkish (iso-8859-9)''
seeneini iaretleyin. Daha aada yeralan ``Use my default fonts,
overriding document-specified fonts'' seeneini iaretlemeniz halinde
ise Netscape, sadece sizin belirttiiniz yaztiplerini ekranda
gsterecektir. Yine de Netscape ile Trke yaztiplerini grmekte sknt
ekerseniz View -> Encoding -> Turkish (ISO-8859-9) seeneini
iaretlemelisiniz.
Genel kural olarak yaztipini semenize izin veren tm yazlmlarda Trke
yaztiplerini kullanabilirsiniz.
55..33.. KKDDEE aallttnnddaa TTrrkkee
KDE pencere arayznn byk bir ksm Trkeye evrildi. 1.0 srmnden itibaren
gelen Trke destei ile pek ok uygulama yazlmn Trke altrabiliyorsunuz.
KDE altnda, programlarn Trke almas ve mesajlarn Trke kmas iin kcontrol
programn altrn. Sol tarafta yeralan Desktop - Language mens iinde ilk
dil olarak Turkish'i sein. Bundan sonra aacanz her KDE program, eer
destekleniyorsa Trke alacaktr.
55..44.. kkvvtt
kvt, KDE ile birlikte gelen bir terminal emlasyon programdr. kvt'de
kullanacanz yaztipini semek iin, srasyla
+o Seenekler - Yaztipi mensne girin.
+o Karakterler seeneinin yanndaki dmeden iso-8859-9 seeneine tklayn.
+o sterseniz boy, tr ve dier seeneklere de gzatabilir ve bunlar
deitirebilirsiniz. zellikle Courier yaztipi en iyi grnty
salayacaktr.
+o kvt'ye geri dnn.
Artk kvt altnda Trke yazabilirsiniz. Ancak X Window'da henz Trke
karakterlerinizi tantmadysanz yukarda yazlanlar yapmak mmkn olmaz.
Bunun iin nce ``X Window Trke yaztiplerinin yklenmesi'' bal altnda
yeralan ynergeleri izleyin.
kvt'nin yeni bir srmn kullanmanz halinde, nce kvt'yi altrn, ardndan
farenin sa tuuyla kvt zerinde herhangi bir noktaya basn. Yukardaki
maddeleri srasyla takip edin.
55..55.. GGNNOOMMEE aallttnnddaa TTrrkkee
GNOME masast altnda, zellikle gnome terminal altnda yaayabilmeniz
muhtemel Trke karakter sorununa zm iin, aadaki maddeleri uygulayn:
+o Bir gnome terminal an. GNOME panelinin (ekrann en altnda) zerinde
yeralan ekran grnts zerine tklayabilirsiniz.
+o Settings - Preferences iine girin. Font karsndaki kutucukta, halen
kullanlan yaztipi yeralmaktadr. Karsndaki kutuya (Browse) tklayn.
+o Filter sekmesine tklayn. Charset blmnden ISO8859-9'u sein. Ok'i
tklayn.
+o Ok diyerek son pencereden de kn. imdi gnome terminalde Trke
karakterleri grebileceksiniz.
66.. ZZaammaann ddiilliimmii aayyaarrllaarr
Trkiye, Greenwich'ten 2 saat ileride yeralan zaman dilimi kua
iindedir. Bunu, bir e-posta aldnz zaman iletinin en st ksmnda yeralan
+02:00 iaretinden de anlayabilirsiniz. Eer hatal bir zaman diliminde
yeralyorsanz, yaplmas gereken ilemler aadadr. Alternatif olarak, Red
Hat ve Mandrake datmlaryla gelen timeconfig paketi zaman dilimini
ayarlamanz konusunda yardmc olacaktr.
nce /etc/localtime saat ayar dosyasn silin:
# rm /etc/localtime
Ardndan, bu dosyay bir sembolik ba ile,
/usr/share/zoneinfo/Europe/Istanbul dosyasna balayn.
# ln -s /usr/share/zoneinfo/Europe/Istanbul /etc/timeconfig
timeconfig paketinde ise sadece ``Turkey'' seeneini iaretleyin ve kn.
Eer /etc/localtime dosyas yoksa, bata sendmail olmak zere pek ok
programda ho olmayan hata mesajlar alrsnz.
77.. XX WWiinnddooww ddeesstteeii
Metin tabanl bir ekran altnda Trke yazdktan ve uygulamalarmz Trke
yaztipleriyle kullanmaya baladktan sonra X Window altnda nasl Trke
yazlr ve okunur, grelim.
77..11.. XX WWiinnddooww TTrrkkee yyaazzttiipplleerriinniinn yykklleennmmeessii
ncelikle yapmamz gereken, Trke yaztiplerinin X Window'a tantlmasdr. X
Window alrken, hangi yaztiplerini ykleyeceini belirlemek amacyla baz
ntanml dizinlere bakar. Bu dizinler, /usr/X11R6/lib/X11/XF86Config
dosyasnda belirtilmitir.
RPM paketlerini kurabileceiniz bir datm kullanmanz halinde, Trke
yaztiplerini ve klavye harita ek dosyasn yklemiseniz, iiniz ok kolay.
Bu dosyalar ykleyip yklemediinizi bilmiyorsanz aadaki komutu altrn.
# rpm -qa | grep ISO8859-9
XFree86-ISO8859-9-75dpi-fonts-2.1.2-1
XFree86-ISO8859-9-2.1.2-1
XFree86-ISO8859-9-100dpi-fonts-2.1.2-1
Yukardaki satrlara benzer bir kt alm olmanz gerekiyor (srm numaralar
farkl olabilir). Eer almadysanz Trke yaztiplerini kurmamsnz demektir.
Eer Red Hat Linux kullanyorsanz, CD'yi srcye yerletirip srayla u
ilemleri yapn:
# mount /dev/cdrom
# cd /mnt/cdrom/RedHat/RPMS/
# rpm -i XFree86-ISO8859-9-75dpi-fonts-2.1.2-1
# rpm -i XFree86-ISO8859-9-2.1.2-1
# rpm -i XFree86-ISO8859-9-100dpi-fonts-2.1.2-1
Yaztiplerini ve klavye elem dosyasn sisteminize kurduktan sonra bir
sonraki adma gein.
imdi, daha nce yarm braktmz noktaya geri dnelim. X Window'un ykleyecei
yaztiplerinin bulunduu dizinler /usr/X11R6/lib/X11/XF86Config
dosyasnda belirtiliyordu.
Bu dosya iinde, aadakine
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/misc/"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/75dpi/:unscaled"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/100dpi/:unscaled"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Type1/"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Speedo/"
ya da buna
FontPath unix/-1
benzer satrlar greceksiniz.
Bu satrlarn en bana, kurduumuz Trke yaztipleri neredeyse o dizinin adn
yazyoruz. Red Hat Linux 6.0'dan itibaren Trke yaztipleri
/usr/share/fonts/ISO8859-9 dizinine kuruluyor. Bu dizin patikasn
XF86Config dosyasnn en stne ekleyelim. Tm Trke yaztipleri kurulmusa
/usr/share/fonts/ISO8859-9 dizini altnda aadaki dosyalar
grebilirsiniz:
# ls -al /usr/share/fonts/ISO8859-9/
total 17
drwxr-xr-x 5 root root 1024 Feb 13 19:04 .
drwxr-xr-x 11 root root 1024 Feb 15 18:46 ..
drwxr-xr-x 2 root root 6144 Feb 13 19:04 100dpi
drwxr-xr-x 2 root root 6144 Feb 13 19:04 75dpi
drwxr-xr-x 2 root root 1024 Feb 13 19:04 misc
imdi ISO8859-9 dizininde Trke yaztiplerimizin bulunduunu
/usr/X11/lib/X11/XF86Config dosyasnda belirtelim.
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/ISO8859-9/misc"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/ISO8859-9/75dpi"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/ISO8859-9/100dpi"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/misc/"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/75dpi/:unscaled"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/100dpi/:unscaled"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Type1/"
FontPath "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Speedo/"
Tabi, bu dosyada "FontPath unix/:-1" satr varsa, ekleme yapacanz satr
da "FontPath unix/:-1" satrnn bana koymanz gerekiyor.
u anda yaztiplerimizi sisteme tantm durumdayz. X Window alrken nce en
stteki FontPath bilgileri okunacaktr.
imdi X Window'a girin. Netscape ile herhangi bir Trke dosyay
grntleyebilirsiniz.
77..22.. XX WWiinnddooww aallttnnddaa TTrrkkee kkllaavvyyee kkuullllaannllmmaass
Sra geldi klavye ayarlarnn yaplmasna. Red Hat ile birlikte, Trke
klavye elem dosyalar da geliyor. Bu dosyalar, /usr/X11R6/lib/X11/etc
dizininde yeralyorlar:
# cd /usr/X11R6/lib/X11/etc/
# ls -al xmodmap.*
-r--r--r-- 1 root root 4988 Oct 10 10:53 xmodmap.std
-rw-r--r-- 1 root root 2764 Oct 6 1998 xmodmap.tralt
-rw-r--r-- 1 root root 2316 Oct 6 1998 xmodmap.trf
-rw-r--r-- 1 root root 2316 Oct 6 1998 xmodmap.trq
Yukardaki dosyalar srasyla standart Amerikan klavye, alt Trke klavye,
F klavye ve Q Trke klavyeye karlk geliyor. X Window'a girerken bu
klavyelerden bir tanesini aktif hale getirmemiz gerekiyor. rnek
olarak, Q Trke klavyenin, X Window alrken etkin olmas iin,
/home/kullanc-ad/.xinitrc dosyasna aadaki satr eklemelisiniz.
xmodmap /usr/X11R6/lib/X11/etc/xmodmap.trq
.xinitrc dosyasna, kullandnz pencere ynetecisini altracak ekilde bir
eklenti de yapmanz gerekecektir. Bu eklentiyi de yaptktan sonra
dosyann son hali aadakine benzer bir hal alr:
xmodmap /usr/X11R6/lib/X11/etc/xmodmap.trq
startkde
Tabi siz startkde yerine istediiniz pencere yneticisini altracak
ekilde bir komut yazabilirsiniz.
X Window'a girdikten sonra da klavye haritasn deitirmek mmkndr. Bunun
iin yukarda rnei bulunan xmodmap komutunu dorudan xterm altnda
altrabilirsiniz.
X Window altnda kullanlan klavye elem dosyalarndan xmodmap.tralt,
konsol ekranda kullanlan tr.alt dosyasndan biraz farkllk gsteriyor.
Konsol altnda, herhangi bir Trke karakteri bastrmak iin ALT tuunu
kullanrken, X Window altnda ALT-GR tuunu kullanmalsnz.
XFree86'daki gzel bir zellik de, konsolda kullanlan klavye elem
dosyasnn aynsnn, X Window alrken de kullanlabilmesi. Bunun iin,
/usr/X11R6/lib/X11/XF86Config dosyasnda,
XkbDisable
eklinde bir satrn bulunmas gerekir.
88.. YYaappllaaccaakkllaarr
Nefesimin yettii bir noktada, uluslararaslatrma (i18n -
internationalizaton) ve yerelletirme (l10n - localization) konularna
da girmek istiyorum. Bu sayede rnein ayn kaynak kodu derleyerek, farkl
diller iin farkl tarih gsterimleri sunabilirsiniz. Bir dosya iinde
sralama yaparken "" karakterinin, "c"den hemen sonra gelmesini
salayabilirsiniz. i18n sayesinde bir yazlmn kullanl ok artar. KDE gibi
gzel bir masast paketini imdi Trke kullanabiliyorsanz bunu i18n
desteine borlusunuz.
Bunlarn yannda, srada Star Office'in Trke ayarlarnn yaplmas var.
Saolsun Sun Microsystems, Star Office'i serbest brakarak Linux
kullanclarnn ok gelimi bir ofis paketine sahip olmalarna yardm etti.
Bize de bu nimetten yararlanmak kald.
Sevgi, sayg, Linux
